In het rijtje; onze hersenen zijn onbetrouwbaar:

Hersenen overdrijven gebeurtenissen om ze beter te onthouden

Waarom vertelt iemand dat hij een vis van 1,5 meter ving, terwijl de vangst toch echt een stuk kleiner was?  Nieuw onderzoek wijst uit dat mensen niet per se bewust overdrijven, ons brein overdrijft ‘uit zichzelf’ om gebeurtenissen beter te onthouden.

Dat schrijven neurowetenschappers van de Universiteit van Oregon en de New York-universiteit in het Journal of Neuroscience.  Door dat overdrijven kunnen je herinneringen weleens flink afwijken van de realiteit.

De onderzoekers toonden dit aan bij een labexperiment waarbij proefpersonen twee taferelen voorgeschoteld kregen: een gezicht met een kleur, en hetzelfde gezicht met een andere, maar bijna dezelfde kleur. Elke dag interviewden de onderzoekers de proefpersonen en daarna kregen de proefpersonen de gezichten weer te zien. Wat bleek: de herinnering van het gezicht werd elke dag beter. De proefpersonen onthielden steeds meer details.

Dat klinkt zo verrassend nog niet. Natuurlijk herinneren we gezichten beter als we elke dag oefenen. Maar de onderzoekers kwamen er tijdens de interviews met de proefpersonen ook achter dat de betere herinneringen overdrevener waren. Hoe meer details de proefpersonen van de gezichten herinnerden, hoe overdrevener ze het kleurverschil uitlegden, zo overdreven dat het niet meer overeenkwam met de werkelijke kleuren.

Bovendien hielden ze de interviews niet aan een tafel, maar in een fMRI-scanner. Die kan de hersenactiviteit van de proefpersoon in beeld brengen. Hoe duidelijker herinneringen waren, hoe meer de patronen in de hersenactiviteit van elkaar verschilden. Dat wijst erop dat mensen zich dezelfde gebeurtenis anders herinneren. De wetenschappers noemen dit de subjectiviteit van ons geheugen.

Nils Müller, neurowetenschapper aan de Nederlandse Radboud Universiteit en niet betrokken bij de nieuwe studie, legt uit hoe dit werkt. “De hersenen zijn een complex netwerk aan neuronen. Prikkels van de buitenwereld worden opgeslagen in een groep neuronen. Waar de ene groep codeert voor de ene herinnering, codeert de andere groep voor een andere herinnering. Als je je wat herinnert, activeert je brein de desbetreffende groep neuronen. Op elkaar lijkende herinneringen zullen voor een groot deel gerepresenteerd worden door dezelfde neuronen, met het gevaar dat onze hersenen verschillende herinneringen als dezelfde gaan zien.”

Daar hebben onze hersenen dus een oplossing voor: ook al lijken gebeurtenissen nog zo op elkaar, onze hersenen slaan ze verschillend op. Een neveneffect is dan wel dat die herinneringen worden vervormd. “Evolutie heeft ergens een optimum gevonden tussen realisme en ordening van onze herinneringen.”

Dit soort onderzoek laat zien dat onze herinneringen geen directe kopie van de realiteit zijn. Müller: “Sinds ik onderzoek doe naar ons geheugen ben ik steeds voorzichtiger geworden met mijn eigen herinneringen. Want ik weet hoe gebrekkig die zijn. Als ik ruzie heb, bijvoorbeeld, probeer ik me ervan bewust te zijn dat ik misschien wel fout zit omdat ik een situatie verkeerd onthouden heb.”

Bron: De Morgen | 23 Februari 2021

Hetgeen wat ik hierover wil zeggen is, dat het grootste slachtoffer, niet of wel betrouwbaarder is dan de kleinste, toevallige passant. Getuigen moeten ernstig genomen worden. Ik weet niet of dat zo altijd gebeurd is. Aan ons dus om de ruis ertussen uit te halen. Zelfde met boek, 'getuigenis' van Beijer. Kritisch bekijken. Maar niet zomaar van tafel vegen.

Vaak zijn getuigenissen zijn onbetrouwbaar, ook al is de getuige ter goedertrouw en oprecht. Dit is duidelijk te zien als je alle getuigenissen van Aalst naast elkaar legt. Er is twijfel over het aantal daders, de vermommingen lopen uiteen, kleur van de vluchtwagen staat niet vast, twijfel over wie er naast de golf stapte en schoot, niet zeker of de golf voorwaarts of achterwaarts van de parking reed, ... Hierbij komt dan nog dat sommige betrokkenen nooit zijn ondervraagd en andere hun getuigenis compleet werd in twijfel getrokken.

Ook belangrijk is wat het referentiekader van een getuige is. Bijvoorbeeld: Voor een getuige die zelf 1m60 is is iemand van 1m80 een groot persoon, nog geen reus maar het gaat er naar toe. Terwijl die zelfde persoon door een getuige van 1m85 beschreven zal worden als van gemiddelde grote. Wat ook niet helpt is dat wij vaak enkel toegang hebben tot de interpretatie van een getuigenis door een auteur of journalist.

Verder is de kwaliteit van een getuigenis erg afhankelijk van wie de getuige ondervraagd. Vaak kan door suggestieve vragen te stellen de getuige dingen verklaren die hij niet gezien heeft. Als de ondervrager een eigen menig heeft en vragen stelt om deze te bevestigen gaan veel getuigen hierin (vaak onbewust) mee. Zo is het vreemd dat al bovenstaande dingen niet eenduidig vast te stellen zijn maar een getuige kon perfect een HK MP5 beschrijven. Tenzij deze getuige goed vertrouwd was met wapens denk ik dat er hier een foto van een HK getoond is en met veel aandrang is gevraagd of de getuige niet zeker was dat dit het wapen was dat hij gezien heeft.

Kun je je herinneringen altijd vertrouwen? Nee, zelfs niet als het gaat om iets wat seconden geleden is gebeurd

Kun je je eigen herinneringen altijd vertrouwen? Nee, zelfs niet als het gaat om iets wat maar enkele seconden geleden is gebeurd, ontdekten onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam.

Een persoon ziet het ene, maar beweert twee tellen later stellig het andere gezien te hebben. Iemand met hallucinaties of een rijke fantasie? Nee hoor, het kan iedereen overkomen en gebeurt vaker dan je denkt, vertelt neurowetenschapper Marte Otten.

Otten verwijst naar de studie van haar en een aantal collega’s die woensdag is gepubliceerd in het wetenschappelijk tijdschrift Plos One. Voor dat onderzoek kregen ruim vierhonderd proefpersonen enkele symbolen onder ogen, waarna ze een paar seconden later moesten aangeven wat ze hadden gezien. “Het antwoord klopte opvallend vaak niet”, zegt Otten. “In bijna de helft van de gevallen waarin we mensen een omgekeerde letter hadden laten zien, claimden ze twee seconden later dat ze de ‘gewone’ versie van die letter hadden gezien. En dan tellen we alleen de mensen mee die aangaven dat hun antwoord geen gok was, maar dat ze het zeker wisten.”

Otten noemt het een geheugenillusie. “Iets wat in onze herinnering echt gebeurd lijkt te zijn, maar niet strookt met wat we in werkelijkheid hebben waargenomen.”

Dat is niet hetzelfde als een ‘zintuigelijke illusie’, legt ze uit. “In dat geval is onze waarneming verkeerd en worden de hersenen direct op het verkeerde been gezet. Franse onderzoekers, die eerder een vergelijkbaar experiment hebben uitgevoerd, dachten dat dat hier aan de hand was. Wij vroegen ons af of die conclusie wel klopt. Zou het kunnen dat de proefpersonen de informatie wél goed registreren, maar dat hun hersenen die vervolgens verkeerd onthouden?”

De resultaten van de nieuwe studie wijzen op dat laatste. “De proefpersonen kregen soms vrijwel direct - binnen een fractie van een seconde - de vraag welk symbool ze zagen en soms pas na een ‘pauze’ van twee seconden. In het laatste geval waren de resultaten beduidend slechter. Een aanwijzing dat ze het goed hebben gezien, maar dat er iets misgaat bij het opslaan of ophalen van de herinnering.”

Aanpassen aan wereldbeeld

Het onderzoek van Otten en haar collega’s lijkt de vraag wat er precies misgaat ook te beantwoorden. Wanneer proefpersonen een normale letter zagen, herinnerden ze zich namelijk achteraf vrijwel nooit de omgekeerde versie. “Het effect trad alleen op bij het tonen van omgekeerde letters”, zegt Otten.

Volgens haar wijst dat op de oorzaak van het probleem: herinneringen kunnen vervormd worden door je verwachtingen. “Zo’n omgekeerde letter kan ons brein niet goed plaatsen. Maar de ‘juiste’ versie is al ontelbare keren voorbijgekomen. Daarom filtert het die vreemde waarneming weg en vervangt die door iets vertrouwds.”

Het is niet heel vreemd dat onze hersenen zo te werk gaan, zegt Otten. “Onze zintuigen ontvangen constant gigantisch veel informatie vanuit onze omgeving. Het kost te veel energie om die allemaal zonder ‘hulp’ te verwerken. Daarom maakt het brein gebruik van de kennis die het al heeft van de buitenwereld: het gebruikt dit als een kader waarin het de nieuwe informatie kan plaatsen. In het overgrote deel van de tijd is dat geen probleem, maar soms kan het ertoe leiden dat een herinnering vervormd raakt.”

Dit effect is al langer bekend. “In de jaren dertig toonden onderzoekers al met experimenten aan dat herinneringen niet altijd overeenkomen met de werkelijkheid. Maar tot nu toe ging het altijd over het langetermijngeheugen. Men ging ervan uit dat mensen wel juist onthouden wat ze een paar seconden geleden zagen. Ons resultaat toont aan dat die aanname niet klopt. Misschien zijn de ‘vervormingen’ in het kortetermijngeheugen zelfs wel deels de oorzaak van die foute herinneringen op de lange termijn.”

Vooroordelen

In hoeverre kunnen we ons geheugen dan nog vertrouwen? Klopt je herinnering van wat je collega of partner net tegen je zei, of heb je die uitspraken zelf meteen ‘aangepast’ aan je verwachtingen? Over dat laatste maakt Otten zich geen zorgen. “De woorden in een zin kun je meestal in een herkenbare context plaatsen. Het lijkt pas mis te gaan als het over onbekende of onverwachte zaken gaat, zoals een symbool dat je normaal gesproken nooit ziet.”

Hoever dat effect reikt, wil Otten nog verder onderzoeken. “In het geval van letters zijn we redelijk ‘overtraind’: je leert ze al jong en gebruikt ze ontzettend veel. Dan is het niet verrassend dat je brein de mist in gaat bij het zien van omgekeerde letters. Graag zou ik uitzoeken hoe het met minder vastliggende zaken zit. Bijvoorbeeld bij vooroordelen over gender of afkomst. Beïnvloeden onze verwachtingen van iemand de manier waarop ons brein subtiele dingen als gezichtsuitdrukkingen, lichaamshouding of stemintonaties opslaat?”

Die laatste mogelijkheid noemt Otten beangstigend. “Juist omdat het een onbewust proces is. Ook als je onbevooroordeeld probeert te zijn, past dit proces je herinneringen aan je wereldbeeld aan. Waarna je ervan overtuigd bent dat je dit écht gezien of gehoord hebt.”

Otten betwijfelt overigens of het effect in die gevallen daadwerkelijk een grote rol speelt. “Eerder onderzoek naar vooroordelen lijkt er in elk geval niet op te wijzen dat mensen gebeurtenissen anders zien. De verschillen zitten vooral in hoe ze die interpreteren.”

Bron: De Morgen | 14 April 2023