De Congolese dictator Mobutu Sese Seko was niet de karikaturale stroman van het Westen, hij was een ingenieuze strateeg die iedereen naar zijn hand zette, maar uiteindelijk als een decadente Romeinse keizer aan zijn einde kwam. Een nieuwe 4-delige documentaire brengt een genuanceerd portret en laat voor- en tegenstanders aan het woord.

De clichébeelden van de Congolese oud-dictator Mobutu zijn bekend. Iedereen ziet de man met het luipaardhoedje voor zich, nu eens in zijn mao-pak, dan weer in zijn witte, met goud bestikte legeruniform, breed lachend en zwaaiend met zijn scepter naar zijn dansende volgelingen.

Mobutu dineerde met koningen en presidenten, had als een van de weinige Afrikaanse leiders een directe lijn naar zowel het Witte Huis als het Elysée, als het koninklijk paleis in Laken. Maar wie was hij écht? Wie manipuleerde wie? Dat probeert de reeks ‘Mobutu’s game’ te achterhalen. Met een pluim voor de meesterverteller van de reeks, politiek analist Jean Omasombo.

Lumumba’s schaduw

Mobutu is een kind van het Belgische kolonialisme. Hij studeert aan een Belgische school, wordt naar het leger geroepen en verschijnt op het Congolese politieke toneel als vertrouwenspersoon van onafhankelijkheidsstrijder Patrice Lumumba. Maar wanneer het Westen de eerste premier van Congo laat vallen, kiest Mobutu als een ware Judas voor zijn eigen carrière en pleegt hij verraad.

Wanneer het huis van Lumumba wordt omsingeld door de Verenigde Naties én door het Congolese leger, keert hij hem letterlijk de rug toe. Een van zijn medewerkers zit op het vliegtuig dat de gearresteerde Lumumba naar Kinshasa brengt. Dochter Juliana Lumumba is ervan overtuigd dat de VN, de Belgen en Amerikanen hem hebben ingefluisterd “alleen als Lumumba weg is, kan jij carrière maken”.

En zo ontpopt Mobutu zich tot een politiek strateeg die aast op meer macht. “Ik kwam er elke dag op de koffie, en hij las ‘De prins’ van Machiavelli”, laat CIA-kopstuk Larry Devlin zich ontvallen.

Wanneer Mobutu als onbekwame legerbevelhebber in de nesten komt, laat hij zijn Westerse bondgenoten te hulp schieten. Hij weet maar al te goed dat de Koude Oorlog ook op het Afrikaanse continent woedt en dat de Amerikanen voor hun oorlog in Vietnam het Congolese koper en kobalt nodig hebben.

Tegelijk trekt hij voor zijn eigen volk de kaart van de dekolonisatie. Hij verandert de landsnaam in ‘Zaïre’ en ontdoet zich onder het mom van authenticiteit van alle koloniale symbolen.

Maar het is maar een façade. Zijn eenpartijstaat, de MPR, is een holle schelp, die steeds meer in dienst staat van de ene leider. Mobutu Sese Seko, ‘de eeuwige, die nooit zal verdwijnen’. Zijn personencultus wordt grotesk. Hij laat zich door dansers toejuichen, overal hangen zijn portretten, en op de staatstelevisie verschijnen messiaanse beelden van zijn gezicht boven in een blauwe hemel… Een messias die zich tegelijk bezondigt aan institutioneel seksueel misbruik en wijdverspreide corruptie.

Mobutu en zijn getrouwen worden steeds rijker, het Congolese volk steeds armer. In een van de meest treffende beelden volgt de camera de straten van Kinshasa. Eerst de arme wijken vol vuilnis, kapotte trottoirs en straatwinkeltjes, daarna de brede lanen in de wijk Gombe aan de Congostroom, om te eindigen in de luxueuze villa van Leon Engulu, een oude getrouwe van Mobutu. Die verheerlijkt zijn vroegere baas, en zegt zonder verpinken dat corruptie, verrijking en dictatuur best kunnen. “Ik ben door de witten gevormd. En daarom imiteer ik hen.”

Afdaling naar de hel

De spreidstand tussen de kleptomane leider en zijn volk wordt steeds groter. In de jaren 70 en 80 probeert Mobutu de buitenwereld nog te imponeren met stunts zoals de megalomane Inga-waterkrachtcentrale, niet voor elektriciteit voor de Congolezen, maar voor de mijnen in Katanga. “Wij bedisselden het contract”, zegt toenmalig Amerikaans ambassadeur Herman Cohen.

Mobutu wordt een paranoïde alleenheerser. Elke vorm van protest wordt hardhandig de kop ingedrukt. We zien de vliegtuigen en helikopters van waaruit politieke opposanten zomaar in de rivier worden gesmeten.

Ook een voorzichtige brief met kritiek van 13 parlementsleden wordt met arrestaties en geweld beantwoord. De toenemende schuldenlast van zijn land, onder meer ook door de tegenvallende koperprijzen, kan hem niet deren. Mobutu laat het geld stromen en terwijl zijn volk kreunt onder de armoede, blijft hij zich mateloos verrijken.

Tot in 1989. De Berlijnse muur valt, en tot zijn eigen afgrijzen ziet Mobutu op tv de volksexecutie van zijn goede vriend, de Roemeense dictator Ceaușescu en zijn vrouw. Mobutu wordt doodsbang en beseft dat dat lot hem ook kan te wachten staan.

Na mij, de zondvloed

“Comprenez mon émotion”. Het zijn Mobutu’s historische woorden wanneer hij met lange tanden het meerpartijenstelsel in Congo aankondigt in 1991. Het begin van het einde. Nieuwe namen zoals Etienne Tshisekedi duiken op, het volk reageert uitgelaten tot woedend, en het Westen heeft de dictator na de Koude Oorlog niet meer nodig als dam tegen de communisten.

“We vonden het welletjes”, zegt toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Mark Eyskens. De grond begint Mobutu onder de voeten weg te zakken. We zien nog decadente beelden van de zieke leider die in zijn luxepaleis in Gbadolite zakken geld uitdeelt aan aanhangers, geld dat hij zelf illegaal heeft laten drukken.

Wanneer in 1994 de Rwandese genocide uitbreekt, en zijn vroegere bondgenoot François Mitterrand hem vraagt om de Rwandese vluchtelingen op te vangen, ziet Mobutu de kans schoon op een comeback op internationaal niveau en gaat hij er gretig op in.

Een verkeerde en noodlottige inschatting: Rwanda heeft met Laurent-Désiré Kabila de ideale stroman om Congo binnen te vallen en Mobutu definitief van de troon te stoten. Mobutu, eens zo machtig en onaantastbaar, zal enkele maanden later als een ordinaire banneling in Marokko sterven.

Lessen

De documentairereeks ‘Mobutu’s game’ laat een kleurrijk palet aan getuigen aan het woord: oud-medewerkers van Mobutu, tegenstanders, en zijn eigen familieleden. Maar het belangrijkste in de politieke duiding zijn de stemmen van de Westerse bondgenoten van al die jaren. De Belgen Etienne Davignon en Mark Eyskens bijvoorbeeld, en de Amerikaanse diplomaten Herman Cohen en Bill Richardson.

Met de analyse van Belgische, Franse en Amerikaanse experts erbij wordt nog maar eens duidelijk hoe cynisch en schijnheilig politiek kan worden en hoe zwaar geopolitieke belangen doorwogen én blijven doorwegen op de Congolese politiek.

Want er zijn nog Mobutu’s in Afrika en in de wereld. Leiders die de hand boven het hoofd wordt gehouden omdat er in hun land belangrijke grondstoffen zitten of vanwege hun strategische militaire ligging.

Deze reeks ‘Mobutu’s game’ gaat over een leider die ruim een kwarteeuw dood is. Maar hij heeft een instabiele regio achtergelaten, die, mede door de onstilbare honger naar Congolese mineralen, heeft geleid tot de grootste humanitaire crisis sinds de Tweede Wereldoorlog en de dood van miljoenen mensen.

Bron » VRT Nieuws