Op een plaspauze en een potje yoghurt na wordt er op de rechtbank in Gent onafgebroken gezeteld en beraadslaagd, van negen uur ’s ochtends tot zes uur ’s avonds. Daarna moeten de vonnissen nog worden geschreven. Rechter Hans De Waele wijst naar de politiek: “Ze geraken niet verder dan oplapwerk.”

Vroeger duurde een zitting tot iets na de middag, daarna kon je beraad houden en al aan je vonnissen beginnen, zegt correctionele rechter Hans De Waele. “Nu kun je door het magistratentekort steeds minder kamers samenstellen, wordt de flessenhals nauwer en krijgen we steeds meer dossiers toegespeeld.”

Het personeelstekort was begin dit jaar al redelijk spectaculair. In Gent moesten twee kamers worden gesloten, vier andere moesten op halve capaciteit werken. In Oudenaarde gingen twee kamers dicht, in Dendermonde zijn er op een bepaald ogenblik tien kamers afgeschaft of opgeschort. De Oost-Vlaamse rechtbank van eerste aanleg had begin dit jaar 16 rechters te weinig, en nog eens 12 die zeer binnenkort op pensioen gaan. Dat is een gat van 28 rechters op een voorzien wettelijk kader van 94.

‘Meneer de minister, dit is een absolute noodkreet, want de situatie is ronduit hallucinant’, schreef rechtbankvoorzitter Dirk Van der Kelen begin dit jaar in een brief aan minister Koen Geens (CD&V).

Hans De Waele: “De minister kwam enkele weken geleden spreken tijdens een algemene vergadering van onze rechtbank. Verschillende collega’s fronsten de wenkbrauwen bij wat er werd verteld. Als rechter hebben wij een eed afgelegd om de wetten en de grondwet te respecteren, dat is ook de kern van onze opdracht. Het aantal rechters in onze rechtbank is dan ook wettelijk verankerd.”

“Ook al bleek uit een recente werklastmeting dat onze rechtbank zelfs met een vol kader over te weinig rechters beschikt om alle dossiers te kunnen verzetten, kwam de minister ons zeggen dat het wettelijk kader niet langer integraal zou worden ingevuld, omdat de regering niet bereid is daarvoor de vereiste middelen vrij te maken. De uitvoerende macht die gewoon de wet naast zich neerlegt. Ik stel mij daar als jonge rechter levensgrote vragen bij.”

“Ik ben enorm ontgoocheld in de politiek. Niet alleen over die blinde besparingen die volgen op decennia waarin justitie werd ondergefinancierd, maar ook over de stortvloed aan nieuwe en vaak onzorgvuldige wetgeving die ze over ons heen strooien en waar we als rechters maar het beste van moeten maken. Wetten die vaak al zoveel keer zijn ‘gerepareerd’, maar nog altijd niet in werking zijn getreden. Ons strafprocesrecht bijvoorbeeld is vreselijk verouderd. Het is meer dan ooit tijd voor een fundamentele hervorming, maar men geraakt niet verder dan wat oplapwerk.”

“Het grote probleem van al die besparingen: als je wilt dat justitie haar kerntaken tot een goed einde brengt, zich kan focussen op het nemen van de juiste beslissingen en op het waarborgen van de rechtsstaat, dan moet je als samenleving durven te investeren en niet steeds meer vragen aan steeds minder mensen die steeds meer dossiers moeten behandelen. Want wat is de consequentie? Dat je steeds sneller dossiers gaat bekijken, sneller motiveert en beslist. Haastjustitie krijg je, waarbij de kwantiteit het steeds vaker haalt van de kwaliteit.”

De eerste taak die dag is het uitspreken van een aantal vonnissen van zaken die tijdens eerdere zittingen werden behandeld. Voorzitter De Waele en zijn bijzitters Lieve De Buck en Caroline Blomme geven twee jaar cel met probatie aan een man die zijn ex-schoonvader stalkte en arbeidsongeschikt heeft geslagen, twee jaar aan een xtc-dealer, anderhalf jaar voor het runnen van een kleine cannabisplantage, een jaar met uitstel voor de diefstal van een koptelefoon waarbij ook klappen vielen, en nog een tiental kleinere celstraffen, al dan niet met uitstel. Geen enkele van die straffen zal ooit echt worden uitgevoerd, omdat er in de overvolle gevangenissen alleen nog plaats is voor mensen in voorhechtenis (drie op de tien gevangenen) en voor mensen die meer dan drie jaar hebben gekregen.

De Waele: “De strafuitvoering is het pijnpunt bij uitstek van justitie, en soms is het ook voor ons onbegrijpelijk. Nu, leven onder elektronisch toezicht is niet het niemendalletje dat sommigen ervan willen maken, ook dat is vrijheidsberoving. Maar het klopt wel dat het systeem op dat punt behoorlijk faalt.”

Gevoel voor humor

Meester Jef Vermassen verdedigt een jonge twintiger met de looks van de ideale schoonzoon. Die is erin geslaagd meer dan een miljoen euro spaargeld los te weken, niet alleen bij klanten, maar zelfs bij zijn vrienden en familie. Om het er vervolgens door te jagen in nachtclubs, dure restaurants en bars in de betere uitgaansbuurten van Europa. Toen hij uit voorhechtenis kwam, organiseerde hij een fuif, waarvoor hij een gevangenisplunje huurde. Gevoel voor humor kan hem niet worden ontzegd. “De ergste vorm van verwaarlozing is verwenning”, probeert Vermassen het gedrag van zijn klant te verklaren, die op zijn achttiende al een dikke sportwagen cadeau kreeg. De jongeman, tranen in de ogen, belooft plechtig zijn leven te beteren.

De week nadien valt het vonnis: een gevangenisstraf van vijf jaar, deels met uitstel, 790.000 euro verbeurdverklaring en een geldboete van 60.000 euro. Als, áls dat geld ook ooit correct wordt geïnd, dan komt het niet naar justitie, maar gaat het naar de algemene pot van de staat. Wat kort door de bocht, maar toch: met dit ene vonnis hebben de drie rechters samen hun loon voor de komende jaren terugverdiend.

Is dat niet intimiderend, om als jonge rechter Filip Van Hende, Jef Vermassen en Walter Van Steenbrugge tegenover je te krijgen?

De Waele: “In het begin wel, als je voor het eerst een zitting leidt en al die bekende pleiters tegenkomt. Maar eenmaal je duidelijk maakt waar je grenzen liggen, je je zitting onder controle hebt, dossiers kent en zelf respect geeft aan advocaten en aan mensen die je beoordeelt, krijg je ook respect terug. Hier in Gent blijven in eerste aanleg vooral jongere magistraten over, omdat de gepensioneerden niet worden vervangen en de generatie van veertigers en vijftigers vaak postuleert voor vredegerechten of hoven van beroep.”

Steekt dat niet, dat je loon een schijntje is van dat van de grote advocaten?

“Eigenlijk zouden bij justitie de beste mensen moeten werken. Zij oordelen over het werk van advocaten, zij nemen enorm belangrijke beslissingen in het leven van mensen. Dat zou de absolute top moeten zijn, en de toegang tot de magistratuur zou nog moeten verstrengen. Je zou die mensen beter moeten soigneren, zodat het beroep aantrekkelijker wordt, ook financieel.”

“Ik zie heel veel bekwame jonge mensen binnenkomen: heel gemotiveerd, idealistisch, goed opgeleid in grote advocatenkantoren. Om na een paar jaar te zeggen: ‘Dit houd ik niet vol, tot ’s nachts mijn vonnissen zitten schrijven omdat ik er anders niet door geraak.’ Aan de andere kant moeten we ook toegeven dat een beperkt aantal magistraten niet voldoet aan wat de samenleving van een rechter mag verwachten. De vaste aanstelling is een garantie voor onafhankelijke rechtspraak: niemand kan me ontslaan omdat ik een vonnis vel dat de staat, een bedrijf of een burger niet aanstaat. Maar ze mag geen bescherming vormen voor incompetentie.”

“Natuurlijk zijn wij ook maar mensen. Vele magistraten zijn van bescheiden komaf, ook ik verdien graag mijn boterham om iets te kunnen opbouwen in mijn leven. Dan wringt het wel als je een aanbod uit de privé krijgt, waar je stukken meer zou kunnen verdienen. Maar het idealisme blijft sterker. Voorlopig toch.”

En waar stoelt dat dan op?

“Dat je de macht hebt om het verschil te maken in de samenleving en in het leven van mensen. Macht is niet altijd negatief, je kunt daarmee oplossingen creëren of mensen beschermen tegen onrecht. Als rechter kan niemand je vertellen hoe je je vonnis moet formuleren of wat je moet beslissen. Die onafhankelijkheid is me veel waard.”

“Als advocaat vraag je toepassing van het recht vanuit het individuele perspectief van je cliënt. Als rechter is je perspectief ruimer, moet je verschillende standpunten afwegen die in een procedure vaak lijnrecht tegenover elkaar staan, probeer je rechtvaardige beslissingen te nemen met respect voor de wet en onafhankelijk van de belangen van de partijen. Anderzijds is het je lot als rechter om steeds beslissingen te moeten nemen, vaak wordt onderschat hoe moeilijk dat kan zijn.”

Symptoombestrijding

Drie broers worden beschuldigd van stalking, slagen en verwondingen. Het liefje van een van hen heeft het uitgemaakt, maar dat viel niet in goede aarde. Een reeks pesterijen en vandalenstreken volgde, met als hoogtepunt een raid van de twee broers van de gedumpte op het huis van het ex-liefje, waar haar vader een hersenschudding en een gebroken neus werd getrapt. “Nee, we hebben niet getrapt, hij is gewoon gevallen”, probeert een van de broers. Een van de advocaten probeert de onschuld van zijn klant te bepleiten, die verveeld voor zich uitstaart, en geen enkele blijk van schuldinzicht geeft, tot merkbare ergernis van de rechters. De broers zijn voor hun raid later veroordeeld tot tien en veertien maanden gevangenis met uitstel.

Een oudere, verwaarloosde man met een strafblad voor pedofilie komt opnieuw voor, ditmaal betrapt op het bezit van kinderporno. Hij heeft kalmeringspillen geslikt, zegt hij, verdedigt zichzelf en begrijpt niet wat een pro-Deo-advocaat is wanneer hem dat wordt uitgelegd. Ook de probatiemaatregelen die hem kunnen worden opgelegd om hem te helpen, dringen niet door. Stamelend en bedremmeld blijft hij staan, tot de bode hem buiten leidt. Een hoopje ellende dat andere levens ellendig maakt.

De Waele: “Alle menselijk gedrag is uiteindelijk causaliteit: karakter, ideologie, emotie, er is altijd wel een reden voor, biologisch en/of cultureel. Dus het is altijd tot op zekere hoogte mogelijk te begrijpen wat en waarom iets gebeurt, als we de tijd zouden kunnen nemen om te graven naar dieperliggende oorzaken. Bij justitie bestrijden we vaak symptomen die het gevolg zijn van een individuele of maatschappelijke kwaal. Wat doet de steeds toenemende ongelijkheid met een samenleving? Is die pedofiel echt alleen gebaat bij een straf? Wat doe je met een jonge gast van twintig die in zijn jeugd alleen maar heeft geleerd te overleven, desnoods door te stelen? In welke mate is die schuldig?”

“Een psychopaat die biologisch niet in staat is om empathie te voelen met een ander mens, in hoeverre kunnen zijn daden hem worden aangerekend? Hoe meer je erover leest, hoe meer je beseft dat er zoveel is dat we nog niet weten. Terwijl ik zo vaak zie dat een multidisciplinaire aanpak, waarbij je juristen, hulpverleners, psychiaters en sociaal werkers samenbrengt om een traject voor iemand uit te stippelen, veel meer zoden aan de dijk zou zetten. Op termijn zou dat ook goedkoper zijn voor de samenleving dan dat een verknipt mens om de zoveel maanden voor je staat.”

“Ik heb een paar jaar geleden met nog andere mensen een studiedag georganiseerd over hersenonderzoek, de problematiek van de vrije wil, die soms door je biologie of je context zo goed als onbestaande kan zijn. Waar blijf je dan met de individuele verantwoordelijkheid, in hoeverre kun je zo iemand nog straffen? Ons hele systeem van toerekeningsvatbaarheid, met de daaraan verbonden schuld en onschuld, op wat slaat dat dan nog? Hoe kun je ons binaire systeem van toerekeningsvatbaarheid toepassen op een psychiatrische set van aandoeningen? Wanneer straffen we? Wanneer bieden we hulp? Of doen we beide? Binnen of buiten de gevangenis? Daar wordt te weinig onderzoek naar verricht, daarvoor moeten meer tijd en middelen worden vrijgemaakt, niet minder. Binnen enkele decennia zullen ze zich afvragen waarmee wij bezig waren.”

“Wat wij doen, is altijd de clash van belangen en visies, met partijen die alle wapens en procedures aanwenden voor hun zaak. Je begint om negen uur, laat mensen spreken in de hoop te verenigen wat niet kan worden verenigd. Wij zijn een van de weinige winkels die de helft van de klanten ontevreden naar buiten moeten sturen, want een van de twee partijen verliest per definitie. Die is er sowieso van overtuigd dat justitie niet werkt. Ik sluit niet uit dat je dat op een bepaald moment niet meer geplaatst krijgt, en je andere dingen met je leven wilt doen. Men onderschat de psychologische druk op een rechter, de verantwoordelijkheid die je moet nemen, de zaken die je meeneemt naar huis.”

Schuld en straf

“Het is zo eenvoudig om je te beperken tot schuld en straf. Soms is de roep om repressie niet meer dan de veruitwendiging van basale emotie of een gebrek aan inzicht in de complexiteit van menselijk gedrag. Ik zie vaak slachtoffers die vol kwaadheid de zaal betreden, maar veel milder naar huis gaan eenmaal ze het trieste levensverhaal of het perspectief van een dader hebben gehoord. Wij zien wat er gebeurt in de onderkant van de samenleving.”

“Ik had daar nauwelijks een idee van, mijn wereld is opengegaan sinds ik rechter ben geworden. Ik was vroeger veel dogmatischer. Over strafrecht denk je veel meer na, dat maakt het allemaal zo uitdagend. Het doet je beseffen dat het meestal veel genuanceerder en ingewikkelder is dan je eerst denkt, en dat tegenspraak nodig is om beter te kunnen begrijpen en oordelen. De confrontatie met al dat menselijk falen maakt mij niet bitterder of cynischer. Integendeel: de behoefte om het beter te begrijpen, wordt groter. Steeds meer probeer ik me te verplaatsen: zet mij in dat gezin, met die genen, opvoeding, achtergrond, gebrekkige kennis, foute vrienden, beperkte mogelijkheden, zonder veel liefde te hebben meegekregen. Misschien moet ik dan wel toegeven dat ik het er zelf niet beter had van afgebracht.”

De dag nadert zijn einde. Ogen worden uitgewreven, de concentratie volhouden wordt lastiger en lastiger. Op dat moment wordt door een advocaat de vraag opgeworpen of het telefoonverkeer dat in een drugszaak als bewijsmateriaal wordt gebruikt wel rechtsgeldig blijft, nu het Grondwettelijk Hof de dataretentiewet heeft vernietigd. Dat is de wettelijke basis waarop die gegevens mogen worden verzameld.

De Waele: “Dat was het toetje waarop we zaten te wachten, die vraag in onze kamer. Boeiende juridische vraag, dat zeker, het wordt weer studeren en nadenken. (grijnst) Maar eerst volgt morgen een volgende zitting.”

Bron » De Morgen | Yves Desmet

Dat besparingen justitie doen kreunen, is de voorbije afleveringen overduidelijk geworden. Dat wil niet zeggen dat er geen hervormingen mogelijk zouden zijn, bijvoorbeeld bij assisen of de vredegerechten. Al is er grote onenigheid: “Moet justitie volgens een pure marktlogica werken?”

Waarover zowat iedereen van de zetel het eens is? Het hof van assisen, nochtans de meest in de media opgevoerde rechtbank, waar moord en doodslag worden berecht en alle grote strafpleiters hun reputatie maken. Bruno Luyten (63), eerste voorzitter van het hof van beroep in Antwerpen: “Hoe resoluut wil je dat ik ‘afschaffen’ roep?” (lacht)

“Ik heb de berekening gemaakt”, stelt Antoon Boyen (64), eerste voorzitter van het hof van beroep in Gent. “En niemand heeft me vooralsnog tegengesproken: door de zowat 80 assisenzaken per jaar te correctionaliseren, kan men het loon van 34 magistraten uitsparen. Zet die over de vijf hoven van beroep, en ons schrijnend personeelstekort ziet er al heel anders uit.”

Het is nochtans de laatste rechtbank waar de burger iets te zeggen heeft, en niet de ‘kaste’ der magistraten.

Boyen: “Dat betekent dat er een reden zou zijn voor fundamenteel wantrouwen tegenover die kaste van magistraten. Waarom zijn we dan wel goed genoeg voor 1,1 miljoen andere vonnissen en arresten die jaarlijks worden geschreven? Ik heb 23 assisenzaken gedaan en ik heb nooit een verrassing meegemaakt, een jury die anders besliste dan ik zou hebben gedaan. Ik heb 300 juryleden gezien, en de eerste dag waren die allemaal ambetant, want ze worden geplukt en daar neergezet voor een week. Vanaf dag twee werkten die mensen goed mee en op het einde van de rit is er nooit iemand geweest die me zei dat hij zijn tijd had verspild. Ze namen allemaal een verrijkende ervaring mee, hadden allemaal ook veel meer respect voor wat de rechterlijke macht doet. Dus als opvoedingsmiddel over wat justitie werkelijk doet, is het niet eens zo slecht. Alleen kost het wat veel.”

Luyten: “Assisen blokkeert bij mij permanent twee kamervoorzitters voor twintig zaken per jaar.”

Assisenpleiters reageren dat er tegen iedere uitspraak beroep zal komen, omdat het om zaken van leven en dood gaat. Dus in plaats van één proces krijg je er per zaak twee.

Boyen: “Daarmee heb ik rekening gehouden in mijn berekening, dat er telkens hoger beroep zou zijn, ook al zal dat niet eens zo zijn. Maar dan nog kost assisen het vijfvoudige van een correctioneel proces, beroep inbegrepen. Nogmaals, daar ligt een budget voor de aanwerving van 34 magistraten beschikbaar. Als je ziet dat je niet genoeg mensen hebt om zelfs maar de kerntaken gedaan te krijgen, en je ziet hoeveel mankracht voor assisen moet worden opgeofferd, dan is het toch tijd om het anders aan te pakken?”

Luyten: “Het klopt ook niet, zeggen steeds meer internationale instanties: de zwaarste straffen in dit land, want die vallen toch meestal in assisen, zijn de enige waartegen je niet in beroep kunt gaan.”

“Het is toch gek dat je voor de zaken met de hoogste straffen professionelen uitsluit en met leken werkt”, stelt Bart Willocx (46), voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg in Antwerpen. “Sommige assisenzaken kun je in twee uur pleiten. Er zijn forensische bewijzen, de beklaagde bekent. Je weet waarom iemand het heeft gedaan, er zijn al dan niet verzachtende omstandigheden. Klaar toch? Waarom moeten de hele straat, ex-partners, werkgever, kleuterjuf en wie weet ik nog een hele week komen getuigen wat voor een karakter iemand heeft? En waarom moeten ook nog alle mogelijke verslagen en pv’s worden voorgelezen?”

Eenheidsrechtbanken

Veel meer discussie is er over de vredegerechten. In Nederland wordt in heel het land recht gesproken in 30 gebouwen, in België in meer dan 250. Dat heeft alles te maken met de 187 vredegerechten, die bijna elk in hun eigen gebouw zetelen. Als de rechtbanken van eerste aanleg de onder personeelsgebrek kreunende grootwarenhuizen van justitie zijn, dan zijn de vredegerechten de comfortabel draaiende buurtwinkels. Kun je die dualiteit volhouden?

Boyen: “Het is genuanceerder dan dat: minstens de helft van de grotere kantons is ook zeer zwaar om te runnen. Er zijn er veel die een normale werkweek hebben, en er zijn er ook – niet zo veel, maar ze bestaan – waar het heel rustig leven is. Maar dat beeld wordt gretig gebruikt om te suggereren dat alle magistraten het best goed hebben. Ik stel vast dat men vooral besparingen zoekt waar men de minste weerstand verwacht. Onze vrederechters zijn bekend om hun lobbycapaciteit, daar zal men iets minder snel gaan. Ook omdat de meeste lokale politici eraan houden ‘hun’ vredegerecht te houden.”

Luyten: “De vrederechter is nuttig en laagdrempelig, de mensen vinden er makkelijk hun weg naartoe. Maar de organisatie kan efficiënter. Kapellen, Brasschaat en Ekeren zijn vredegerechten die op een boogscheut van elkaar liggen. Daar kun je moeiteloos iets doen zonder in te boeten op toegankelijkheid, en dat weten ze zelf ook wel.”

Willocx: “Wij hebben gemiddeld minder dan één griffier per rechter, een vrederechter gemiddeld drie. De vergelijking loopt mank en ik wil er geen bij hen afpakken, maar mag ik er wel eentje meer? Je kunt in een organisatie niet met twee maten en gewichten werken.”

André Van Praet (62), afdelingsvoorzitter van de rechtbank in Mechelen: “Maar dat durven we niet goed te zeggen, want dan is het ruzie in de groep. Die ongelijkheden zorgen voor interne strubbelingen, dat mag je niet ontkennen: rechters van eerste aanleg gaan nadenken of ze niet beter postuleren voor vrederechter. Een griffier van een jeugdrechtbank die een hele avond en nacht heeft zitten zoeken naar een plek, en een kind nog niet geplaatst heeft gekregen, denkt ook na of er geen leukere jobs te vinden zijn. Dat zijn menselijke overwegingen die je niemand kwalijk kunt nemen. Dus waar je al de grootste tekorten hebt, krijg je ook nog eens de grootste uitstroom van mensen.”

Willocx: “Men heeft dat niet durven aan te pakken in de hervorming. Men heeft de rechtbanken wel gefuseerd per provincie, maar men heeft het niet aangedurfd eenheidsrechtbanken te organiseren, waarin ook vredegerechten, arbeidsgerechten en koophandel worden opgenomen. Men doet nu entiteiten samenwerken van Antwerpen tot Tongeren en van Veurne tot Dendermonde. Maar op iedere plaats waar in hetzelfde gerechtsgebouw iedereen hetzelfde doet, namelijk geschillen beslechten, blijven verschillende rechtbanken volledig apart functioneren. Dat krijg je aan externen niet uitgelegd, dat je in elk van die plaatsen volledig afzonderlijk functionerende griffies voor de arbeidsrechtbank, de rechtbank van koophandel, de vrede- en politierechtbank én de rechtbank van eerste aanleg hebt. Die dus allemaal grotendeels hetzelfde doen. Een beetje meer samenwerking zou de eigenheid van die rechtbanken toch niet schaden?”

Boyen: “Maar dan stuit op je op weerstand. Van de afgevaardigden van de sociale partners bijvoorbeeld, die als lekenrechter naast een beroepsmagistraat in arbeidsrechtbanken zetelen – een soort bijzittende rechter voor arbeids- en sociale conflicten. Zij wilden absoluut niet opgaan in zo’n eenheidsrechtbank, want dan zou hun functie zijn weggevallen, en die conflicten alleen nog door beroepsmagistraten worden behandeld. Oké, misschien zullen daar wel inhoudelijke argumenten voor zijn, maar aan de andere kant kost iedere kleinere en aparte structuur natuurlijk ook extra geld.”

Luyten: “De eenheidsrechtbank was in 1967 al het plan van toenmalig koninklijk commissaris voor de gerechtelijke hervorming, Van Reepinghen. Dus we praten daar al bijna vijftig jaar over. Nu, ook de arbeidsrechtbanken werken hard. Misschien niet in het onmenselijke tempo van sommige rechtbanken van eerste aanleg, maar het kan geen argument zijn om iedereen naar het niveau van de grootste werkdruk te brengen. Maar het klopt: je had in dit land tot vorig jaar arbeidsrechtbanken met twee magistraten, waarbij de ene dan de voorzitter was van de andere.”

Lola Boeykens (57), eerste voorzitter van het arbeidshof Antwerpen: “Ik ben er absoluut niet van overtuigd dat schaalvergroting voor alle mogelijke problemen de fantastische oplossing is. Ik huiver een beetje van grote, logge en moeilijk te sturen rechtsfabrieken, waar alles wordt gedaan. Dan verlies je de dynamiek en de eigenheid van kleinere organisaties. Bij de arbeidsrechtbanken is bijvoorbeeld het systeem van lekenrechters een garantie dat je ook de stem van het bedrijfsleven hoort. Die vakbondsman en de werkgever die samen met mij zetelen, zijn een enorme meerwaarde. Wat is bijvoorbeeld een fout die onmiddellijk ontslag rechtvaardigt? Daar zit altijd ruimte voor interpretatie. Alle sociale partners zijn overigens heel tevreden over het systeem. Als het goed werkt, waarom zou je het dan veranderen?”

Omdat zo’n werkcomfort moeilijk houdbaar is wanneer men een rechtbank verderop verzuipt.

Boeykens: “De personeelstekorten zijn zeer ongelijk verdeeld over de rechtbanken. Maar die ongelijkheid wegwerken door overal een tekort te creëren, zal justitie niet beter doen werken. Is het niet veel logischer om er net voor te zorgen dat men meer armslag creëert bij de meest onderbemanden?

“Ik geloof ook niet in de eenheidsrechtbank met de polyvalente magistraat. Je kunt niet goed zijn in alles. In het arbeidshof is er al niemand meer te vinden die in alle domeinen van arbeids- en sociaal recht thuis is. Wij zijn supergespecialiseerd en zitten tegenover advocaten die dat ook zijn: er zijn vennootschappen waar meerdere advocaten zich alleen maar bezighouden met contracten over extralegale pensioenregelingen voor werknemers. Dat is juridische spitstechnologie, waar je als allround magistraat geen antwoord op zou hebben. Nu heb ik dat wel, maar kom mij niet vragen om in te springen bij een correctionele kamer. Ik heb een bloedhekel aan strafrecht, ik ben daarin in 25 jaar geen dag actief geweest, ik ken daar minder van dan een pas afgestudeerde. Ben ik dan de oplossing voor het personeelstekort bij een correctionele kamer?”

“Als je vertrekt van een structureel tekort, dan is er inderdaad de verleiding om dat proberen op te lossen door met ‘pionnen’ te schuiven. Maar veel logischer is toch ervoor te zorgen dat je overal genoeg en goede mensen hebt? De vraag is alleen of je nog middelen wilt vrijmaken voor een goed functionerende justitie.”

Wat vinden de vrederechters nu zelf van de kritiek van hun collega’s? Joëlle Colaes (59), voorzitter van de vrede- en politierechters in de provincie Antwerpen: “Ik geef toe dat er twintig jaar geleden, in de vette jaren, vredegerechten dicht bij elkaar zijn gecreëerd waarvan je je vandaag afvraagt of ze nog echt nodig zijn. Maar wij hebben die niet gemaakt, wel lokale parlementsleden die een vredegerecht in hun achtertuin wilden. Over die uitzonderingen moet je durven te praten, maar daarom moet je het kind niet met het badwater weggooien. Want je vindt in heel België geen tien mensen die ontevreden zijn over de werking van de vredegerechten. Net omdat we zo dicht bij de mensen staan en de drempel zo laag ligt.”

Een voorbeeld: iedere inwoner van Willebroek koopt zijn meubels bij Ikea in Aartselaar, tien kilometer verderop. Nog iets verder en hij rijdt het gerechtsgebouw van Antwerpen binnen. Waarom dan een vredegerecht met apart gebouw in Willebroek?

Colaes: “Het publiek van de vrederechter is niet dat van Ikea. Het gaat om mensen die heel kwetsbaar zijn, die in strenge schuldbemiddeling zitten. Vaak pure en schrijnende kansarmoede. Ga met me mee op plaatsbezoek in het vierde kanton in Antwerpen (gebied tussen de Scheldekaaien en Park Spoor Noord, en verder tot Ekeren, YD) en je weet niet wat je meemaakt. Het zijn ook heel vaak mensen die zich geen advocaat of een auto kunnen veroorloven. We zien hen voor van alles en nog wat, lang niet alleen voor juridische problemen.”

Drie griffiers voor een vrederechter in een landelijk kanton, terwijl de griffies op eerste aanleg moeten sluiten in de namiddag omdat er geen volk is, dat kan toch niet?

Colaes: “Er zijn historisch hier en daar dingen scheefgegroeid, maar er is ook bereidheid om het debat te openen. Ik ben er niet tegen om enkele kleinere kantons te laten uitdoven, wanneer de vrederechter daar op pensioen gaat, bijvoorbeeld. Maar moet justitie volgens een pure marktlogica werken: alleen grootwarenhuizen, niet langer buurtwinkels?”

“Onze laagdrempeligheid ligt net in de nabijheidsfactor. Zij kennen jou, en jij leert je kanton kennen, je ziet als eerste trends opduiken: ik zit nu met een toenemend aantal schijnscheidingen in plaats van schijnhuwelijken: mensen die komen vragen om afzonderlijke woonst, die op papier uit elkaar gaan om allebei het statuut van alleenstaande te hebben. Pas als je dat opmerkt, kun je ertegenin gaan, beslissen met kennis van zaken. Als je alle vredegerechten in één arrondissementeel gerechtsgebouw bij elkaar brengt, dan ga je veel terreinkennis en fijngevoeligheid verliezen. En dus ook de algemene klantentevredenheid die er vandaag is.”

“Bovendien rekent men alleen onze kosten aan, maar ziet men niet wat we opbrengen: geen enkele rechtbank brengt zo veel verzoeningen tot stand. Wel, iedere verzoening is een zaak minder die binnenkomt op een andere rechtbank, en dat zijn er duizenden per jaar. Moet je wat goed is en goed werkt opgeven omdat men op eerste aanleg aan het verzuipen is?”

“Natuurlijk kunnen we bekijken hoe we het goedkoper en efficiënter kunnen maken. Je kunt meer kantons bedienen door griffies in bepaalde mate te centraliseren of mobieler te maken, nabijgelegen vredegerechten in één gebouw samenbrengen, er zijn zelfs kantons die kunnen uitdoven. Maar het waardevolle van het vredegerecht, de nabijheidsjustitie, ga je daarvoor toch niet weggooien?”

De huidige politieke correctheid wil dat de onderkant van de samenleving, indien al niet zelf verantwoordelijk voor zijn lot, het zelf moet oplossen. Een mededogende rechter is niet meer in de mode.

Colaes: “Dat is mooi gezegd, de rechter van het mededogen. Dat zijn we voor een groot deel van de bevolking, ja. De enige toegangspoort die ze mobiel, financieel en intellectueel kunnen en durven binnen te stappen. De vrederechter is net gewaardeerd omdat hij juridisch correcte beslissingen neemt die ook praktisch en billijk in hun uitvoering zijn. Wil men publieke middelen aan kwaliteitsvolle juridische basisdienstverlening geven of niet? Dat is de basisvraag. Of gaan we justitie alleen nog organiseren voor wie het zich toch al moeiteloos kan veroorloven?”

En nu? In de plannen voor het gerecht staat grotere autonomie voor de zetel. Dat moet dan gebeuren door korpschefs en het nieuwe College van hoven en rechtbanken. Kijken jullie ernaar uit?

Boeykens: “Als het de bedoeling is dat we alleen moeten optreden als verdelers van armoede, dan zullen ze geen kandidaten vinden.”

Boyen: “Als je de tekorten aan mensen en middelen van vijf provincies, Cassatie, de hoven, eerste aanleg, politierechtbanken, vredegerechten, koophandel, arbeidsrechtbanken, parket en noem maar op, gaat versnipperen over evenveel directiecomités, dan ben je nog slechter af. Dat zullen dan uiteindelijk alleen maar OCMW’s worden, beheerders en verdelers van miserie, die noodgedwongen ook nog eens met elkaar moeten concurreren. Dat heet dan officieel een beheersovereenkomst die ons zal verzelfstandigen. Excuseer, maar voor zo’n rol passen we.”

Bron » De Morgen | Yves Desmet

In het justitieplan van minister Koen Geens (CD&V) zit een voorstel om nogal wat bevoegdheden van de onderzoeksrechters door te schuiven naar het parket, om zo de werklast te verminderen. Philippe Van Linthout, covoorzitter van de Vereniging van Onderzoeksrechters: “Dit vermindert alleen de onafhankelijke controle op het parket en de politie.”

De nacht voordien heeft hij een vermoedelijke pedofiel aangehouden. Die heeft schijnbaar een kindje van een asielzoekersfamilie aangerand, die niet goed aangifte durfde te doen. De man ontkent formeel, maar voortgaand op een aantal aanwijzingen vindt Van Linthout zijn verhaal onwaarschijnlijk. En dus telt de gevangenis weer één extra man in voorlopige hechtenis. Nochtans is dat een doorn in het oog van de minister, die vindt dat voorlopige hechtenis, goed voor 30 procent van de gevangenispopulatie, veel minder mag worden uitgesproken.

Van Linthout: “De fameuze 30 procent. Laten we beginnen met eerlijke wiskunde. Want als iedereen die binnen zou moeten zitten ook in de gevangenis zat, dan zou het hooguit 5 procent zijn. Maar ja, als je alle straffen onder de drie jaar niet uitvoert, dan blijven natuurlijk alleen de zeer lang gestraften en mensen in voorlopige hechtenis over. Dat is voor mij de ergste misstand binnen justitie: een korps hoogopgeleide magistraten leest zich door duizenden pagina’s dossiers, houdt beraad, motiveert zorgvuldig en spreekt afgewogen straffen uit, om vervolgens te moeten vaststellen dat 95 procent van al die veroordeelden zelfs niet één dag naar de cel gaat.”

“Als je daarover echt begint na te denken, heeft het iets van Kafka, toch? Dat is toch bewonderenswaardig? Hoe een heel instituut blijft malen en draaien, langs alle kanten kritiek krijgt om straffen op te leggen waarover lang en hard is nagedacht, om dan op een uitvoerende macht te botsen die zegt : ‘Wij voeren dat lekker niet uit, want we willen geen middelen vrijmaken.’ Of nee, ze werken met een elektronische enkelband. Drie maand cel wordt omgerekend dan twee weken.”

De cellen zitten nu al overvol, wat kan men anders doen?

“In Nederland was er onlangs een parlementair debat over de overcapaciteit van gevangenissen. Er staan daar heel veel cellen leeg, dus vroeg men zich af of men er niet te veel had gebouwd. Nee dus, want wat blijkt? Als celstraffen van een paar weken of maanden ook echt worden uitgevoerd, dan heb je plots veel minder kandidaten die het risico willen lopen dat nog een keer mee te maken. Terwijl je bij ons drie of vier keer tot een jaar gevangenis kunt worden veroordeeld zonder één dag te moeten zitten. Als ik mijn zoon drie keer zeg dat iets niet mag, maar daar geen enkele straf aan koppel, dan zal hij een ettertje worden, nee? Bij volwassenen is dat niet anders. Maar dat is het niet uit te spreken taboe van de Belgische justitie: dat het systeem op dat punt echt niet werkt.”

Dus geven jullie uit frustratie maar een paar maanden voorlopige hechtenis.

“De verleiding zou je kunnen bekruipen, maar toch doen we het niet. Omdat we omstandig moeten motiveren waarom we mensen aanhouden, en daarmee gaan we redelijk zorgvuldig om. Ik nodig u uit: kom kijken wie we in voorlopige hechtenis houden, en zeg mij dan wie van die kerels u een maand te logeren wilt hebben. Toon mij er één van wie u denkt: die man verdient dat niet. Willen we het risico nemen dat iemand die net zijn lief heeft afgerost, en na een klacht van haar is opgepakt, onmiddellijk wordt gelost? Zodat hij onmiddellijk terug naar haar kan? Zo beginnen redelijk wat assisenzaken. Hoe ga ik dat aan dat meisje en haar ouders uitleggen?”

Minister Geens wil voor feiten waarop minder dan drie jaar cel staan voorlopige hechtenis alleen nog met enkelband laten uitvoeren.

“Ik behoor niet tot diegenen die de enkelband minimaliseren: of je nu opgesloten zit in je eigen huis of in de gevangenis, je bent je vrijheid kwijt. Maar wat doe ik met de man die zijn vrouw bij herhaling aftroeft? Daar staat geen drie jaar op: moet ik hem met een enkelband terugsturen naar zijn vrouw?”

Het is negen uur. In de gebouwen van de gerechtelijke politie in Mechelen wachten twintig rechercheurs en ambtenaren van de economische inspectie bij twintig verzegelde postzakken waarin 11.000 brieven aan een Belgisch adres zitten. Een van die brieven werd per ongeluk gescheurd door een sorteermachine, waarop de postmeester keek hoe hij die toch nog kon bezorgen, en er iets in vond wat hem alarm deed slaan. Waarop drie maanden lang alle brieven naar dat adres in beslag werden genomen. Vandaag moeten ze worden geopend, maar alleen een onderzoeksrechter kan het grondwettelijk beschermde briefgeheim verbreken, als hij denkt dat daar gegronde redenen voor zijn.

Dat blijkt redelijk snel: in iedere enveloppe zit een ingevulde advertentiepagina uit obscure new age-blaadjes, die recht geeft op het lidmaatschap van de ‘Club der verborgen Miljardairs’, dan wel op ‘De Onmiddellijke Verlichting van alle Lijden’. Gegarandeerd steenrijk en supergezond, ergens in de volgende weken. En dat allemaal in ruil voor vijftig euro administratiekosten. Niemand is nog zo naïef, denk je, maar de postzakken bewijzen het tegendeel: vijftig brieven verder hebben we 2.500 euro in Canadese en Amerikaanse dollars, Poolse zloty’s, Japanse yens en cheques uit alle mogelijke banken ter wereld in handen. Vaak vergezeld van schrijnende brieven, verhalen over terminale kankers en hoe dit de laatste kans is om de kleinkinderen toch nog rijk te maken. In alle postzakken samen moet er ongeveer 500.000 euro zitten. Die de Belgische postbus vervolgens naar nog onbekende opdrachtgevers en obscure postbusfirma’s had moeten sturen.

Van Linthout: “Die, nu ze beseffen dat deze route is onderschept, morgen een andere weg zoeken. En wij zitten met 11.000 benadeelde partijen over de hele wereld, van wie we zelfs het adres kennen. En ik, noch de politie, justitie of de post heeft volk om al die mensen aan te schrijven met de vraag of ze zich burgerlijke partij willen stellen.”

Geens wil ook dit soort onderzoeken door politie en parket laten afhandelen, zonder tussenkomst van de onderzoeksrechter.

Van Linthout: “Waarom zou je een aantal van onze bevoegdheden overhevelen naar het parket? Niemand klaagt over het huidige systeem, dat goed in elkaar zit, met heel veel checks-and-balances die de rechten van de burger beschermen. Wij zouden dus niet langer de kapitein van het onderzoek mogen zijn, maar alleen nog de loods die aan boord komt als men vreest tegen de grond te gaan? Dat lijkt de bedoeling.”

“Een inhoudelijke telefoontap, waarmee je echt de hele vuile was van de mensen kunt beluisteren, ga je die laten doen zonder goedkeuring en grondige kennis van zaken van een onafhankelijke rechter? Dat lijkt me een iets te grote vrijbrief voor parket en politie. De minister wil ook de huiszoeking en het heimelijk binnendringen in een woning daarin steken. Daarover zijn we heel bezorgd, want dan ga je morrelen aan een paar grondwettelijke rechten zoals de onschendbaarheid van de woning.”

“Het parket vindt ons daarin inderdaad soms een obstakel, maar net daarom is onze functie ooit bedacht: om een obstakel te zijn voor een te gretige overheid, ervoor te zorgen dat de belangen en de rechten van het parket en de burger in evenwicht blijven. Wij zijn er om grondrechten te beschermen. Privacy, onschendbaarheid van de woning, dat is toch niet niets, ook in ‘kleine dossiers’. Want wie bepaalt wat een klein en een groot dossier is? Opnieuw parket en politie?”

“De dossiers zouden dan ook bij het parket blijven tot ze daar echt niet voort kunnen, en pas dan komen ze bij ons. Wij zijn dan helemaal niet op de hoogte. En aangezien alles altijd hoogdringend is, zullen we dan een dossier van honderden of duizenden bladzijden krijgen, waarbij we binnen de tien minuten moeten beslissen of verder onderzoek nodig en te verantwoorden is. Dat verplicht ons bijna de rol van paraferend rechter op te nemen. Formeel goedkeuren, want echt inhoudelijk toetsen of het parket en de politie goed bezig zijn, kunnen we dan niet meer. Dan zijn we de dactylo’s van het Openbaar Ministerie geworden. En dat men niet zegt dat men het doet om het aantal zaken te verminderen: dat dossier ligt hoe dan ook bij justitie, of het nu door mij of door een substituut wordt gelezen.”

“Het dossier verdwijnt niet, het ligt gewoon op een ander bureau, en de parketten verzuipen nu al. Bovendien moet nog worden bewezen dat een parketmagistraat sneller kan lezen dan een onderzoeksrechter. Je mag gerust een paar van onze bevoegdheden afnemen: het zou niet onze job moeten zijn om ten behoeve van erfgenamen na te gaan hoeveel centjes oma nu echt op haar boekjes had staan, dat kunnen anderen evengoed en misschien beter. Maar om af te wegen of je grondrechten mogen worden geschonden, heb je wel een rechter nodig.”

Krokodillenklemmetje

In de gebouwen van de gerechtelijke politie worden dus niet alleen brieven geopend, maar ook telefoons afgeluisterd. In heel België verschrikkelijk veel zelfs, al zijn de cijfers onduidelijk. De Commissie voor gerechtelijke vernieuwing had het in 2012 over een budget van 25 miljoen euro, waarvan bijna 15 miljoen voor telefoontap. In zijn justitieplan heeft minister Geens het over 3,3 miljoen, eenmaal je de achterstallige facturen weg filtert. Terwijl een beetje beroepscrimineel al lang via het internet communiceert.

Van Linthout: “In zware drugszaken kunnen we gewoon niet langer gericht tappen, omdat die mensen communiceren via Skype en WhatsApp, dingen waarover we de macht zijn verloren. Vroeger belde iedereen via de RTT, en met een krokodillenklemmetje kon je iedere lijn tappen. Nu zie je op een server bij Belgacom nulletjes en eentjes voorbijkomen, en ook bij Belgacom zelf weten ze niet wat daarop passeert. Dus hoe kom je nog iets te weten? Door zo breed mogelijk te tappen: bij de hele familie, de vrienden en vriendinnetjes, in de hoop dat de vermoedelijke terrorist of drugsdealer toch één keer zijn mond zal voorbijpraten. Dat kost dus meer voor mogelijk minder resultaat, maar wat is het alternatief? Niets doen? Pas iets doen als je zeker bent dat je prijs gaat hebben?”

“Welke macht hebben we nog voor het vinden van de waarheid à charge en à décharge? Huiszoekingen? Wie bewaart nog iets belastends thuis? Verhoren? Nu er een Salduz-advocaat zit, die al bij het eerste verhoor zijn klant op zijn zwijgrecht wijst en hem door het verhoor heen coacht? Er schiet niet zo gek veel meer over, behalve een perifere tap, die noodzakelijkerwijs een heel breed uitgeworpen net zal zijn.”

“Het kost veel, dat is zo. Maar als ik zoals vorige week een verdwijning van een kind heb, dan ga ik niet afwegen of het budget voor taps deze maand al is opgebruikt. Maar wist je dat in een aantal Europese landen die kost nul is? Eenvoudigweg omdat de overheid er, in ruil voor de licentie die ze geeft aan firma’s om met telecom goed geld te komen verdienen, iets terugvraagt: kosteloze medewerking bij het oplossen van misdaden en het opsporen van misdadigers. Is dat een onoorbare vraag als je de winstcijfers van de operatoren ziet? Waarom lukt dat in andere lidstaten wel en bij ons niet?”

“Wij zijn als justitie een van de grootste slachtoffers van de liberalisering van die markt. Als je binnenkort de roamingtarieven weg krijgt, dan is dat fantastisch voor de toerist, maar erg voor ons. Foute mensen zullen online internationale telefoonkaarten kopen, zonder roamingkosten, en wij komen hier dan plots onbekende Finse of Servische nummers tegen. Tof, jong, die eengemaakte Europese markt.”

Minstens één uur verhoor

De hele week defileert op het kantoortje van Van Linthout een stoet mensen die de politie in de cel heeft gestopt, en binnen de 24 uur moeten worden vrijgelaten of voorlopig aangehouden. Komt vrij onder voorwaarden: een chauffeur die de plek heeft aangewezen waar een leverancier woont die zijn schulden niet zou hebben betaald, waarop zijn medeplichtigen diens zwangere vrouw tegen de grond hebben geschopt. Die medeplichtigen, onder wie een psychiatrische patiënt met te veel pinten op, zitten wel in de cel.

Krijgt een absoluut contactverbod: een man die meent geld tegoed te hebben van een syndicus, wat volgens het dossier niet zo is, en de man en zijn vrouw stalkt en uitscheldt.

Wordt wel aangehouden: een aan vloeibare xtc en alcohol verslaafde man die nog geen maand uit de cel is voor het slaan van zijn ex, en haar opnieuw heeft toegetakeld, eenmaal hij vernam dat zij – ook verslaafd – het met een van zijn vrienden had aangelegd. Haar naam staat groot op zijn arm getatoeëerd.

Bij ieder van deze gevallen houdt Van Linthout minstens één uur verhoor. Op één na worden alle verdachten bijgestaan door pro-Deo-advocaten, die er het zwijgen toe doen.

Ik zie het bijna op alle niveaus van justitie: jullie klanten zijn de mensen aan de onderkant van de samenleving. Rijke mensen hebben de middelen om beter werk te maken van hun verdediging.

“Je moet dat niet eens proberen te ontkennen. Mensen met geld, ook fout geld, worden beter beschermd. Dan zie je mensen die geen enkele vorm van officiële inkomsten hebben plots naar binnen wandelen met drie van de toppleiters in dit land. Fantastisch toch, dat die dat allemaal pro Deo doen? Je weet niet hoe groot mijn respect voor hun sociale bewogenheid is.” (grijnst)

“Weet je, het is de plicht van iedere advocaat om alles te doen wat binnen de wet mag om zijn cliënt te verdedigen en vrij te krijgen. Maar zeg dat dan ook gewoon, en ga niet telkens voor de camera’s roepen dat je de enige behoeder van de rechtsstaat bent als je mensen van wie het dossier zonneklaar aantoont dat het topcriminelen zijn, met een procedureargument probeert los te krijgen. Die xtc-verslaafde van daarnet kan die pleiters echt niet betalen.”

Het procedureargument is de reden voor de publieke opinie om justitie uit te spuwen.

“Ik heb in een vorig leven nog als advocaat gewerkt bij Hans Rieder, dus mij ga je niet horen vertellen dat procedures niet belangrijk zijn. Maar die zijn er uiteindelijk wel om de inhoud de beschermen, niet om de vorm te laten overheersen. De resultaten van een huiszoeking zonder mandaat zijn vanzelfsprekend niet toelaatbaar, maar is dat ook zo als van de met vier pagina’s gemotiveerde opdracht tot huiszoeking door een vergetelheid één blad niet is geparafeerd? Natuurlijk ontploft de publieke opinie dan, en niet eens onterecht.”

“Omgekeerd moet je erkennen dat de Antigoon-toets (voor het gebruik van onrechtmatig verkregen bewijs, YD) soms iets te veel in het voordeel van de politie speelt. Net daarom is het goed dat zij een beetje schrik hebben van mij: dat ze weten dat ze met een goede reden moeten komen voor ze bij u thuis binnenvallen.”

Verschijnen er niet veel mensen van wie u zelf denkt dat die beter af zouden zijn met hulpverlening dan met een aanhouding?

“Absoluut. Maar als er iets strafrechtelijks is gebeurd, dan mag je niet verwachten dat ik niets doe. Hetzelfde met het interneringsverhaal: natuurlijk horen psychisch zieke mensen die een crimineel feit hebben gepleegd niet thuis in de gevangenis. Maar zolang er geen andere opvang is, kan ik hen moeilijk loslaten op de samenleving als ze zelf zeggen dat ze morgen opnieuw een psychose zullen krijgen.”

“Wij denken dat we in een zorgsamenleving zitten. We hebben zogezegd de beste ziekenzorg ter wereld, maar we zien hier iedere dag dat er voor heel veel problematieken geen opvang is, en dat mensen daardoor tot criminele feiten worden gedreven.”

“Bijvoorbeeld: een man wordt ontslagen uit de gevangenis. Zijn baas heeft hem ontslagen, zijn huisbaas heeft hem buitengezet, hij heeft geen bestaansmiddelen. Maar het OCMW wil hem niet, want ‘als we al die mannen uit het gevang moeten helpen, dan staat onze begroting meteen in het rood’. Maar waar moet die man dan wel heen? Dus wat doet hij? Op de pof een lading drugs kopen en dan weer verkopen. Waardoor hij een maand later weer voor mij verschijnt. Logisch dat die hervallen is, als niemand hem de hand reikt. Dan stuur ik die mens met plaatsvervangende schaamte terug naar de cel, in de hoop dat sommige instanties toch nog wakker schieten.”

Bron » De Morgen | Yves Desmet