Nee, een smoking gun verwacht niemand nog. Maar in het onderzoek naar de Bende van Nijvel rekent men wel nog op de tijd. “Mensen worden ouder, ze praten makkelijker”, zegt procureur des konings Christian De Valkeneer. Het is niet de eerste keer dat er in het onderzoek naar de Bende van Nijvel plots ‘iets beweegt’ op een moment dat iedereen dat onderzoek zo goed als dood waant. Die laatste indruk was tot gisteren overigens perfect begrijpelijk. Hij werd door niemand minder dan door het gezicht van dat Bende-onderzoek zelf gevoed: speurder Eddy Vos. Ongeveer een maand geleden vroeg hij zijn overplaatsing aan. Moe gezocht, uitgespeurd.
“Opzijgeschoven en te loyaal om na te trappen”, zeggen sommigen. Vos zelf ontkent: “Ik ben niet met slaande deuren vertrokken. Maar na vijftien jaar was ik het wel moe om voor de zoveelste keer altijd weer dezelfde sporen te herbekijken. Ik wil het best aannemen dat speurders met een andere bril nieuwe dingen zien.” Vos speelde al enige tijd niet langer de eerste viool in de speurderscel.
In april vorig jaar moest ook de onderzoeksrechter met wie hij al die tijd een duo had gevormd, Jean-Paul Raynal, de rol lossen. Via Christian De Valkeneer, procureur des konings van Charleroi, belandde het dossier op het bureau van onderzoeksrechter Martine Michel. Een herschikt speurdersteam toog verder aan het werk. “Tijd voor een nieuwe visie”, werd er door De Valkeneer aan toegevoegd.
En niet zonder succes, zo blijkt. De speurders vissen naar politieke motieven achter de raids die in de jaren tachtig aan 28 mensen het leven kostten. Dat politieke spoor is oud nieuws. En juist daarom groot nieuws. Want was dat spoor intussen niet allang verlaten? En is het niet precies in die richting dat Eddy Vos zowat de helft van zijn carrière naar harde bewijzen heeft gezocht? Wat is er dus veranderd?
Pro memorie. Het politieke spoor houdt in dat de overvallen van de Bende van Nijvel doelbewust gepland werden door extreemrechtse krachten om de democratie en de rechtstaat te destabiliseren. Hun doel? De weg plaveien voor een sterke politiestaat. Kwamen daarmee al in een vroeg stadium van het onderzoek in het vizier als mogelijke planners en daders van de aanslagen: diverse en veelal met elkaar verweven uiterst rechtse groeperingen die in de jaren tachtig opgang maakten. Westland New Post (WNP), in welke richting de recente onderzoeksdaden wijzen, maar net zo goed het Front de la Jeunesse en zelfs de uiterstrechtse CEPIC-vleugel van de toentertijd door Paul Vanden Boeynants gedomineerde PSC.
We schrijven jaren tachtig, volle Koude Oorlog, veel paranoia en moedwillige rechtse indoctrinatie tegen de dreigingen van het communisme. Pikant aan het politieke spoor is de veronderstelling dat de aanslagen mogelijk werden gemaakt door de al dan niet actieve steun uit rijkswachtkringen en/of staatsveiligheid. Indien de operatie al niet vanuit die hoek was opgezet. Het is een kluwen dat tot veel geruchten heeft geleid en dat de onderzoekers vooral met veel losse eindjes achterliet. Het vermoeden dat er hogere belangen in het spel waren, voedde ook de populaire theorie dat de onderzoekers wel nooit tot op het bot zouden kunnen of durven gaan. Er kwamen naderhand dan ook twee parlementaire onderzoekscommissies.
“Dat crimineel-politieke spoor is al dikwijls aan bod gekomen”, zegt Tony Van Parys (CD&V), voorzitter van de tweede Bendecommissie. “Onze commissie stelde vast dat er effectief onderzoek naar is gedaan, zij het zonder succes.” De Nederlandse criminoloog Cyrille Fijnaut, die samen met Raf Verstraeten het studiewerk voor de commissie-Van Parys deed, kwam tot de conclusie dat het extreemrechtse spoor ‘ernstig verwaarloosd’ werd.
“De band met extreemrechts is een van de allereerste sporen”, beaamt Eddy Vos. Tussen de regels klinkt de gewezen Bende-speurder sceptisch over de nieuwste wending in het onderzoek. “Ik heb mijn hypothese, maar de sluitende bewijzen zijn er nooit voor gevonden. Het zal mij na dertig jaar benieuwen. Weet u, in dit dossier zal er altijd een hemelsbreed verschil bestaan tussen de juridische en de journalistieke werkelijkheid. Het eerste wil zeggen dat je mensen voor assisen moet kunnen brengen en dat er een ja of een nee moet komen.”
Het is om die reden dat Vos er trouwens in eerste instantie mee gestopt is. “Onze tijd is gewoon op”, zei hij. In november 2015 verjaart het dossier. Op die korte termijn én de waarheid vooralsnog vinden én de daders klissen én berechten: het lijkt onbegonnen werk. Al helemaal als er ook nog beroep aan te pas komt.
Tijd. Daar ligt volgens procureur De Valkeneer nu net het kalf gebonden. Maar volgens hem dan net in positieve zin voor het onderzoek. En dat is wat er intussen – misschien – veranderd is. “Na 28 jaar kun je niet uitsluiten dat sommige mensen plots beginnen te praten over het dossier. Je mag het psychologische effect van de tijd niet onderschatten. We rekenen een beetje op de evolutie van mensen die intussen ook al twintig jaar ouder zijn. Dit zijn de jaren tachtig niet meer. We zijn 2012. Er is veel veranderd.”
Voor de nabestaanden van de slachtoffers is de tergend trage gang van het onderzoek altijd een kwelling geweest. Dat zou nu net in het voordeel beginnen te spelen van de waarheid. Toch nog? Het is een zienswijze die kan meespelen in de deliberatie van het college van procureurs-generaal over de nakende verjaring. Dat college moet minister van Justitie Annemie Turtelboom (Open VLD) tegen maart adviseren over de vraag of de Bende-misdaden als ‘misdaden tegen de menselijkheid’ kunnen worden gekwalificeerd. Daarmee zou de verjaringstermijn van 30 jaar vervallen.
“Daar ben ik absoluut niet voor gewonnen”, zegt Hugo Coveliers, secretaris van de eerste Bendecommissie, die in die hoedanigheid de jongste wending in het onderzoek met argusogen volgt. “Hoe sneller het dossier verjaart, hoe beter. Dan zijn we af van één van de grootste obstakels die dit onderzoek altijd al hebben gekenmerkt: chantage. Waren het eerst de getuigen die niet durfden te spreken uit schrik voor de daders, dan zijn het vandaag wellicht de daders of hun nabestaanden die nog altijd niet durven te spreken uit schrik voor vervolging. Neem dat laatste weg en dan is er misschien toch nog een kansje dat we iets te weten komen.”
Moet de hoop dat de schuldigen ooit bestraft worden, stilaan wijken voor de (verjaarde) waarheid? Tony Van Parys is er net als zijn partijgenoot en Turtelbooms voorganger Stefaan De Clerck (CD&V) voor beducht om ‘de notie misdaden tegen de menselijkheid op te rekken in functie van een welbepaald dossier’.
Maar hij geeft toe dat het zeker voor de nabestaanden een kwellende afweging moet zijn. “Als er ook nog maar een mogelijkheid bestaat om daders te veroordelen, mag je die kans niet laten schieten. Stel u maar eens voor dat je het eerst laat verjaren en dat de waarheid dan naar boven komt zonder dat er nog iemand gestraft kan worden? Welk recht hebben de nabestaanden dan gekregen?”
Bron » De Standaard