Bij bestuurlijke en gerechtelijke onderzoeken blijven steeds meer gegevens en informatie geheim. Die evolutie laat zich opmerken op wel meer terreinen, maar is bij uitstek opvallend in de juridische sfeer. Terwijl geheimhouding soms nuttig en nodig is en het algemeen belang dient, is de huidige mate van geheimhouding in strijd met het recht op transparantie. Walter De Smedt houdt een pleidooi om de evolutie te keren en een nieuw, maatschappelijk verdedigbaar evenwicht te vinden.
Ieder onderzoek, of het bestuurlijk of gerechtelijk is, heeft als doel de waarheid te ontdekken. Dat is ook het doel van de geheimhouding van het gerechtelijk vooronderzoek zowel als van het bestuurlijk onderzoek door de inlichtingendiensten.
Daarin dient de geheimhouding om het onderzoek niet te bemoeilijken en om de betrokken personen of het belang van de staat te beschermen. Anders is het wanneer datzelfde geheim wordt misbruikt om de waarheidsvinding te beletten of het persoonlijk belang voor dat van de staat te stellen.
Feit is dat de geheimhouding gevoelig is toegenomen, dat er steeds meer regeltjes worden gemaakt om het onderzoek te beschermen en er ook in de werkwijze steeds meer afscherming kan worden vastgesteld. Dat leidt tot de fundamentele vraag: wat kan er dan nog uit komen, welke waarheid kan er dan nog gevonden worden?
Openbaar en tegensprekelijk
In het gerechtelijk vooronderzoek moet eerst een onderscheid gemaakt worden tussen een onderzoek door een onderzoeksrechter en het opsporingsonderzoek door het parket. Wanneer een onderzoeksrechter is aangesteld kan het door hem gevoerde onderzoek enkel door tussenkomt van een andere rechter worden beëindigd.
Ofwel beslist de rechter van de raadkamer dat er geen of onvoldoende aanwijzingen zijn om de zaak naar de strafrechter te sturen, en wordt een buitenvervolgingstelling uitgesproken, ofwel komt de zaak wél voor de strafrechter en moet die het onderzoek overdoen, of kan dat minstens zo gebeuren.
Dat onderzoek is dan, net als al wat in het onderzoeksdossier staat, niet meer geheim, maar openbaar en tegensprekelijk. Indien er enkel een opsporingsonderzoek door het parket is gehouden zijn de waarborgen tot behoorlijkheid van voorgaande wijze van afhandeling heel wat minder aanwezig. Indien de procureur de zaak seponeert blijft de zaak bij het parket en wordt er geen enkel gevolg aan gegeven of mededeling over gedaan. Dat was ook wat de uitgebreide minnelijke schikking wou bekomen: geen rechterlijk toezicht op het tussen partijen gemaakte akkoord.
Bovendien verkregen zowel de politiediensten als de inlichtingendiensten bijzondere opsporings- en inlichtingenmethoden, en wordt de toepassing ervan grotendeels in een afzonderlijk dossier ondergebracht dat niet aan het gerechtelijk onderzoek wordt gevoegd.
Nooit meer extern toezicht
In een onderzoek door de inlichtingendiensten zijn er nog veel meer hinderpalen. Vooreerst zijn het de diensten zelf die aan de documenten een classificatie geven die nadien enkel door dezelfde diensten gewijzigd kan worden. Bovendien moet je om er kennis van te kunnen nemen ook ‘the need to know’ hebben en dat is een vrij wazig begrip dat in feite ook door de diensten wordt bepaald.
Het toezicht op de inlichtingendiensten door het Vast Comité I kan aan de classificatie niets wijzigen. De leden van dat comité zijn er ook ten overstaan van de parlementairen, leden van de begeleidingscommissie, door gehouden. Een informele regel heeft de vertrouwelijkheid nog versterkt: door de regel ‘for your eyes only’ mogen de parlementairen zelfs geen gebruik maken van wat zij in de commissie te horen en te zien krijgen.
Wetende dat het opsporingsonderzoek het onderzoek door een rechter ver overtreft, en in de strijd tegen het terrorisme ook de inlichtingendiensten betrokken worden in de gerechtelijke actie, wil dat zeggen dat een aanzienlijk contentieux in beide benaderingen, zowel de gerechtelijke als de bestuurlijke, nooit aan enig extern toezicht wordt onderworpen, en er steeds meer geheim blijft.
Daar dient nog aan toegevoegd dat er een strekking is om inbreuken op de geheimhouding strenger te bestraffen en voor de opsporing ervan zelfs bijzondere methoden te gebruiken. Zowel de voorstellen om de bevoegdheden van het openbaar ministerie bij huiszoeking en aanhouding uit te breiden en het rechterlijk toezicht erop te minderen, als het plan om de onderzoeksrechter gewoonweg af te schaffen zijn uitingen van dezelfde evolutie.
Interne tegenwerking
Wie kan er nu nog weten wat er in een geseponeerd parketdossier staat, en wat er in het inlichtingendossier staat? En zelfs wanneer het dossier voor een strafrechter komt, wordt het vertrouwelijk politiedossier of het inlichtingendossier niet overlegd. In de nieuwe actie door de samenwerkende politie- en inlichtingendiensten is voor de schending van grondwettelijk gewaarborgde rechten zelfs geen rechterlijke tussenkomst nodig. Daar volstaat een machtiging door een ‘bestuurlijke commissie’ die buiten ieder gerechtelijk kader werkt en waarop enkel toezicht is door het Vast Comité I dat evenwel tot geheimhouding is verplicht.
Kunnen deze werkwijzen geen aanleiding geven tot misbruiken? Dat is wat menig parlementair en gerechtelijk onderzoek reeds overduidelijk heeft aangetoond. In de zaak François, het schandaal over de undercover praktijken van het toenmalige Bestuur voor Criminele Informatie en het Nationaal Bureau voor drugs, werden de disfuncties aangetoond en bestraft.
In het onderzoek naar de Bende van Nijvel werden dezelfde disfuncties vastgesteld: achterhouden van informatie en manipulatie. In de zaak-Dutroux was het voornaamste knelpunt het achterhouden van erg belangrijke, door geheime observatie door de Rijkswacht verkregen informatie. Ook in het recente Kazachgate-onderzoek kwamen dezelfde disfuncties overmatig terug: afgeschermde beïnvloeding en mogelijke corruptie.
De huidige toestand stuit op meerdere vlakken op de vereisten van de democratische rechtsstaat en van het eerlijk proces. Waarom duren belangrijke gerechtelijke en bestuurlijke onderzoeken zo lang en waarom wordt de waarheid er niet meer door achterhaald?
Die toestand is ook de reden waarom steeds meer klokkenluiders het risico nemen om vervolgd te worden wanneer zijn de disfuncties naar buiten brengen: indien politie- of inlichtingsagenten naar een andere instantie stappen is dat niet om hun eigen werk te kelderen maar uit frustratie omdat ze worden tegengewerkt door zowel een gebrek aan middelen als door interne, onbehoorlijke beletsels.
Recht op verontwaardiging
Ook in de externe vorm van toezicht, door de media, is een nefaste evolutie duidelijk. Krantenboeren die ook de andere media beheersen hebben geen belangstelling meer voor onderzoeksjournalistiek, zodat die nog enkel in kleine media of op persoonlijke websites kan gevonden worden. Het recht op vrije meningsuiting wordt ook steeds verder door een strafrechtelijke aanpak, huiszoekingen en vervolgingen, beantwoord.
Wie het goed meent met de rechtsstaat en met de waarheidsvinding kan deze evolutie niet bijtreden en moet er er de misbruiken van afkeuren.
Daarom moet de geheimhouding op een evenwichtige en maatschappelijk verantwoorde wijze worden toegepast. Geen enkel geheim dient om disfuncties of zelfs misdrijven te verbergen. Iedereen, ook magistraten, politie- en inlichtingsagenten hebben een recht op verontwaardiging wanneer de democratische rechtsstaat geweld wordt aangedaan. En verontwaardiging is zinloos indien het niet naar buiten wordt gebracht.
Misbruik van geheimhouding en misbruik van macht om disfuncties te verhelen en zij die er over berichten te bestraffen moeten worden gesanctioneerd: veelal is het misdrijf van samenspanning van ambtenaren het daartoe voorziene maar nooit gebruikte middel. Wanneer daarover vervolgingen worden ingesteld zouden die steeds in volle transparantie en met een openbaar debat moeten gebeuren.
Waar het op neerkomt is dat de misbruiken die in meerdere grote dossiers werden vastgesteld als een erfelijke belasting op de huidige waarheidsvinding blijven wegen en dat daardoor ook de hervorming van het strafgerecht naar meer openheid en transparantie niet kan lukken. Iedereen weet dat het zo niet verder kan, dat wij daardoor blijven ‘disfunctioneren’ en dat de afstomping van de norm, het grote besluit van de Dutrouxcommissie, verder woekert en ook aanleiding heeft gegeven tot een ware graaicultuur. Maar niemand doet er echt wat aan om het te wijzigen, wel integendeel.
Bron » Apache | Walter De Smedt
