Maandelijks archief: april 2023

Wie gelooft de leugendetector nog? Deze drie technieken zijn betrouwbaarder (maar niet perfect)

Geplaatst op door

Kijkers van De mol ondervinden elke zondagavond hoe lastig het is om te achterhalen of iemand liegt. Op zoek naar een beter alternatief dan de omstreden polygraaf letten wetenschappers alvast op drie opvallende eigenschappen van leugenaars.

Eigenschap 1: leugenaars zijn gestrest

Een zwetende verdachte die via talloze sensoren en draden verbonden is met een mysterieuze machine, dat is het clichébeeld van een leugendetector: de polygraaf. Een polygraaf meet de lichamelijke reactie van een verdachte tijdens een verhoor. Veranderingen in ademhaling, bloeddruk en zweetsecretie kunnen wijzen op stress.

Ondervragers gebruiken de polygraaf onder meer in de zogeheten controlevragentest. Een examinator stelt dan delictvragen (heb je de moord gepleegd?) en controlevragen (heb je in de afgelopen vijf jaar iemand pijn gedaan?). Het idee is dat daders gestrester reageren op delictvragen omdat ze liegen als ze die ontkennen. Onschuldige verdachten kunnen de delictvragen terecht met nee beantwoorden. Daarom maken zij zich meer zorgen om de controlevragen en reageren daar heftiger op.

De praktijk is weerbarstiger. Gershon Ben-Shakhar is emeritus hoogleraar psychologie aan de Hebrew University of Jerusalem en wijdde zijn carrière aan de polygraaf. Volgens hem is het lastig om geschikte controlevragen te bedenken. Daardoor schrikken niet alleen daders, maar ook onschuldige verdachten vooral van delictvragen. Zo kunnen zij onterecht als leugenachtig uit de test komen.

Ben-Shakhar noemt de controlevragentest ‘zeer problematisch’ en ‘niet wetenschappelijk onderbouwd’. Toch wordt de techniek veelvuldig toegepast, onder meer in de Verenigde Staten, Canada en Israël. Ook dicht bij huis nam de Belgische politie tot de coronapandemie elk jaar honderden verhoren af met de controlevragentest.

Ook de Japanse politie gebruikt de polygraaf, maar dan op een andere manier. Verdachten krijgen meerkeuzevragen voorgeschoteld over het misdrijf. Bijvoorbeeld: hoe heb je de moord gepleegd? Met een mes, een pistool, een hamer of een touw? Omdat mensen lichamelijk reageren op bekende informatie geeft de test aan of een verdachte daderkennis heeft.

Deze zogeheten verborgeninformatietest is gestoeld op een belangrijke aanname: dat onschuldige verdachten geen daderkennis hebben. Het grootste risico voor de test is dan ook het uitlekken van informatie over het misdrijf, bijvoorbeeld via de media.

Volgens Ben-Shakhar is dat geen onoverkomelijk probleem. Uit recent onderzoek van zijn groep blijkt dat je dit kunt oplossen door gedetailleerdere vragen te stellen. Dus niet: heb je de moord gepleegd met een mes of een pistool? Maar wel: heb je een broodmes of een schilmes gebruikt?

De verborgeninformatietest is onder wetenschappers breder geaccepteerd dan de controlevragentest. Het grote voordeel is dat de verborgeninformatietest bescherming biedt aan onschuldige verdachten. De kans is klein dat zij per toeval een sterke lichamelijke reactie vertonen op het juiste antwoord van alle vragen.

Universitair docent forensische psychologie aan de Universiteit Maastricht Ewout Meijer beaamt dit. “Net als de controlevragentest heeft de verborgeninformatietest een foutmarge, maar die zit aan de andere kant: de test beschuldigt minder onschuldige verdachten, maar mist meer daders. Dat is beter, want in het Nederlandse strafrecht hebben we liever tien daders vrij dan één onschuldige in de gevangenis.”

Eigenschap 2: leugenaars bewegen (waarschijnlijk) meer

De polygraaf is al een eeuw oud. Hebben wetenschappers in die tijd niets beters bedacht? Zeker wel, zegt Sophie van der Zee, die aan de Erasmus Universiteit onderzoek doet naar de lichaamsbeweging van leugenaars. Volgens de universitair docent is het automatisch analyseren van lichaamsbeweging een potentieel betere manier om leugens te ontmaskeren dan de polygraaf. Een polygraaf meet namelijk alleen stress, maar negatieve emoties, waaronder stress, zijn slechts een van de redenen waarom leugenaars zich anders gedragen dan mensen die de waarheid spreken.

Er zijn nog twee manieren waarop liegen een indirecte invloed heeft op ons gedrag. Liegen is moeilijker dan de waarheid vertellen, waardoor leugenaars meer automatisch gedrag vertonen. Een voorbeeld daarvan is spiegelgedrag: leugenaars kopiëren meer bewegingen van hun gesprekspartner dan mensen die de waarheid spreken. Daarnaast passen leugenaars hun gedrag bewust aan om eerlijk over te komen. Veel mensen denken bijvoorbeeld dat leugenaars wegkijken van hun gesprekspartner. Daarom doen leugenaars in werkelijkheid vaak het omgekeerde: ze maken zoveel oogcontact dat het onnatuurlijk wordt.

Alle drie de factoren beïnvloeden lichaamsbeweging. Daarom kun je er in theorie beter leugens mee opsporen dan met de polygraaf.

Andere experts zijn terughoudend als het gaat om het ontrafelen van leugens door te kijken naar lichaamstaal. Volgens Ewout Meijer leverde decennia aan onderzoek naar non-verbaal gedrag teleurstellend weinig op. Om diezelfde reden is ook Bruno Verschuere, universitair hoofddocent forensische psychologie aan de Universiteit van Amsterdam, ‘heel sceptisch’.

Voor Van der Zee was de wetenschappelijke consensus dat lichaamsbeweging niets zegt over leugenachtig gedrag juist een motivatie om het bestaande onderzoek tegen het licht te houden. Ze besefte dat de bestaande conclusies gebaseerd waren op handmatige analyses van videobeelden. “Op die manier laat je veel informatie weg, bijvoorbeeld kleine bewegingen en informatie over de richting en snelheid van bewegingen. Ik was jong en enthousiast en vond dat het beter kon.”

De onderzoeker ontwikkelde een preciezere methode om lichaamsbeweging in kaart te brengen. Ze trok liegende en de waarheid sprekende mensen een ‘full body motion capture suit’ aan: een elastisch pak vol sensoren op gewrichten en ledematen die zelfs de subtielste bewegingen nauwkeurig vastleggen.

Het onderzoek met die pakken heeft Van der Zee ervan overtuigd dat de hoeveelheid lichaamsbeweging wel degelijk iets zegt over leugenachtig gedrag. “Wij zien dat vier op de vijf mensen over hun hele lichaam meer bewegen als ze liegen dan als ze de waarheid spreken. Een op de vijf mensen beweegt juist minder als die liegt dan als die de waarheid spreekt.”

Ook wanneer mensen het geheim van de leugendetector kennen, blijven de resultaten overeind. In een recent herhaalexperiment vertelde Van der Zee haar proefpersonen van tevoren dat leugenaars vaak meer bewegen dan mensen die de waarheid spreken. Het gevolg: leugenaars gooiden hun gedrag om en gingen expres weinig bewegen. Maar dat deden ze zo overdreven dat onderzoekers hen alsnog relatief vaak konden herkennen als leugenaar.

De vertaalslag van het laboratorium naar de praktijk is lastig. Leugenaars bewogen volgens de sensoren weliswaar meer dan mensen die de waarheid spraken, maar Van der Zee kon dat verschil niet terugzien in de videobeelden. Waarschijnlijk gaat het om kleine bewegingen, maar het is ondoenlijk om iedereen een pak aan te trekken om die bewegingen te meten. Daarnaast moeten onderzoekers in andere laboratoria de Rotterdamse studie nog herhalen om te kijken hoe solide de resultaten zijn.

Eigenschap 3: leugenaars vertellen minder details

Hoe kun je er dan achterkomen of je gesprekspartner liegt? Simpel, volgens universitair hoofddocent Bruno Verschuere. Leugenaars zijn volgens deze psycholoog te ontmaskeren door te letten op de hoeveelheid details in hun verhaal.

In samenwerking met Ewout Meijer voerde Verschuere een reeks experimenten uit. Proefpersonen moesten ofwel een tentamen ‘stelen’ ofwel een onschuldig rondje lopen op de universiteitscampus. Bij terugkomst vertelden de onderzoekers aan de proefpersonen dat ze verdacht werden van een diefstal. Na een ondervraging van de proefpersonen beoordeelde een tweede groep proefpersonen wie van hen de waarheid sprak.

Wat bleek: proefpersonen die de verklaringen beoordeelden op de mate van detail waren het best in staat om leugens en waarheden uit elkaar te houden. Dat deden ze beter dan proefpersonen die geen instructies kregen en zelfs beter dan proefpersonen die naar de mate van detail én andere signalen keken.

Het succes van de methode valt te verklaren vanuit het leugenaarsdilemma. Aan de ene kant beseffen leugenaars dat ze met details moeten komen om geloofwaardig over te komen. Aan de andere kant weten ze ook dat hoe meer details ze verzinnen, hoe groter de kans is dat ze in de knoop komen en dus door de mand vallen.

Tot nu toe was de focus te veel gericht op het combineren van verbale aanwijzingen die leugenaars kunnen ontmaskeren, stelt Verschuere. Onderzoekers letten dan bijvoorbeeld op consistentie, emotie én plausibiliteit van een verhaal.

Aan die traditionele methode zitten haken en ogen. Zo vinden mensen het lastig om op meerdere signalen tegelijkertijd te letten. Signalen komen niet altijd met elkaar overeen, dus wat te denken als iemand wel een plausibel verhaal vertelt, maar het verhaal niet consistent is?

Daarnaast hebben de meeste verbale signalen een zwak effect of zijn ze slechts in een paar studies gevonden. “De mate van detail is het enige signaal dat een robuuste analyse over vele studies overleeft”, stelt Meijer.

Van de drie leugendetectiemethodes is het beoordelen van de mate van detail het makkelijkst toe te passen in de praktijk. “Als iemand een vaag verhaal vertelt, moet dat een signaal zijn om door te vragen”, licht Verschuere toe. “Als iemand dan nog niet met details komt, is dat wel een teken dat er iets aan de hand is.”

Toch is ook deze manier van leugens spotten niet zaligmakend. De proefpersonen van Verschuere maakten in zes tot acht van de tien verklaringen een correct onderscheid tussen leugen of waarheid. De aanpak werkt dus beter dan het opgooien van een muntje. Tegelijkertijd is de foutmarge nog te groot om bijvoorbeeld met zekerheid moordenaars en onschuldigen aan te wijzen.

Hetzelfde geldt voor de polygraaf en het meten van lichaamsbeweging. Beide methoden scoren beter dan het toeval, maar ze zijn verre van perfect.

Alle benaderde leugenexperts benadrukken: een leugendetector met 100 procent nauwkeurigheid is niet mogelijk, alleen al omdat er zoveel soorten leugens zijn. Leugenaars kunnen een beetje overdrijven, belangrijke informatie achterhouden of een totaal onzinverhaal vertellen.

Bron » De Morgen

Oud-politicus Charles-Ferdinand Nothomb (86) overleden

Geplaatst op door

De voormalige politicus Charles-Ferdinand Nothomb is overleden. Hij was onder meer voorzitter van de Parti Social Chrétien (PSC) – de toenmalige Franstalige christendemocraten – en minister van Binnenlandse Zaken tijdens het Heizeldrama. Hij werd 86 jaar.

Charles-Ferdinand Nothomb (86) was afkomstig uit de provincie Luxemburg en was drie decennia lang een van de leidende figuren van de christendemocratie in België. Hij begon in de jaren 60 zijn carrière als voorzitter van de jongerenpartij van de PSC, de Franstalige tegenhanger van CD&V. Tien jaar later zou hij dan ook voorzitter worden van de PSC.

Nothomb kwam in 1980 als minister van Buitenlandse Zaken in de regering Martens III terecht. Hij bleef op post tot december 1981. Daarna werd hij formateur, maar hij slaagde er niet in een nieuwe regering te vormen. Wilfried Martens kon dat wel, waarop Nothomb in de regering Martens V minister van Binnenlandse Zaken en vicepremier werd.

Heizeldrama

In 1985 kwam Nothomb onder vuur te liggen in de nasleep van het Heizeldrama. Een rapport wees de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken in bedekte termen aan als verantwoordelijke.

Omdat hij vond dat hem geen politieke schuld trof, weigerde hij af te treden, ook al werd dat door verschillende partijen gevraagd. In oktober 1986 moest hij uiteindelijk toch ontslag nemen, nadat hij met de mislukte benoeming van Roger Wynants tot burgemeester van Voeren het voortbestaan van de regering Martens VI in gevaar had gebracht.

Teruglopende aanhang

In 1988 werd Nothomb opnieuw zeven jaar lang voorzitter van de Kamer. Hij werd vorige maand nog genoemd als een van de oud-voorzitters van de Kamer die onwettige pensioenextra’s hebben gekregen, net als onder meer Herman De Croo en Siegfried Bracke.

In 1996 werd hij voor de derde maal voorzitter van de PSC. Hij won de strijd om de opvolging van Gerard Deprez met maar 23 stemmen meer dan Joëlle Milquet. Uittredend voorzitter Deprez, die hoopte op vernieuwing, reageerde erg ontgoocheld.

Het zou daarna nooit meer goedkomen tussen beide mannen. Uiteindelijk zette Nothomb Gerard Deprez uit de partij, nadat die onderhandelingsgesprekken was begonnen met de PRL. Dit leidde tot het ontstaan van het MCC, dat later een deel zou vormen van de MR.

Onder zijn voorzitterschap kende de PSC bovendien een sterk teruglopende aanhang. Nothomb besefte dat hij het tij niet meer kon keren en gaf in juni 1998, vroeger dan voorzien, het voorzitterschap door aan Philippe Maystadt. Hij verdween helemaal uit de Wetstraat in juli 1999, nadat hij de plaats van gecoöpteerde PSC-Senator misliep, hoewel dit hem voor de verkiezingen nochtans beloofd was.

Bron » VRT Nieuws

“Speurders houden soms meer dan 30 jaar cold cases warm, dat is geruststellend”: Fatma Taspinar volgde opnieuw de cel vermiste personen

Geplaatst op door

Van de zoektocht naar verdwaalde mensen met dementie over weggelopen kinderen tot de slachtoffers van de overstromingen in Wallonië: in zowat elke denkbare verdwijningszaak in ons land speelt de cel vermiste personen van de federale politie een rol. In het nieuwe seizoen van “De cel vermiste personen” loopt journaliste Fatma Taspinar weer mee in het spoor van speurders. Dit is haar bijgebleven.

We kennen de cel vermiste personen van de federale politie allemaal van de grote, spectaculaire zaken: verdwenen kinderen, Annick Van Uytsel, Julie Van Espen, … Toch is dat maar een fractie van wat de cel eigenlijk doet, leert ook het tweede seizoen van “De cel vermiste personen” op Eén. “Het gros van de tijd zijn ze aan het zoeken naar bijvoorbeeld minderjarigen die weglopen van huis of mensen met dementie”, legt journaliste Fatma Taspinar uit.

Recent was er nog het verhaal van Emilia Chini, de 75-jarige dame met dementie die verdween in Maasmechelen en uiteindelijk dood werd teruggevonden. Sinds 2010 behandelden de speurders zo al 1.532 dossiers rond mensen met dementie, gemiddeld een tweetal per week. Van hen werden er 1.423 levend teruggevonden, 104 mensen waren overleden, 5 dossiers staan nog open. “We leven in een vergrijzende samenleving, dus dat gebeurt vaker en vaker”, weet Taspinar.

“Je kan bij zulke mensen heel moeilijk inschatten wat er zal gebeuren, omdat hun gedrag zo onvoorspelbaar is”, legt Taspinar uit. “Ze volgen geen logica en daarom heeft de cel vermiste personen met woonzorgcentra een project. Ze houden van de mensen van wie ze weten dat ze dementie hebben een fiche bij. Als zo iemand verdwijnt, vinden ze daarin bijvoorbeeld het oude adres, want daar durven zulke mensen vaak naartoe gaan.”

De cel vermiste personen kan heel snel reageren in zo’n situatie en bij dat soort mensen is dat cruciaal. “Daarom bijvoorbeeld de oproep: zie je iemand die in een kamerjas rondloopt op een vreemde plek, reageer dan.”

Operatie Kerkhof

Recent was er ook het grote nieuws dat in Dinant na 12 jaar het lichaam van de vermiste Britta Cloetens was gevonden. Ook dat is het werk van de cel vermiste personen, die een databank heeft met DNA van mensen die vermist zijn. “Bij alle lichamen of lichaamsdelen die worden gevonden, kunnen zij gaan kijken of er een DNA-match is. Zo is dat ook gegaan bij Britta Cloetens”, legt Taspinar uit.

Om dat mogelijk te maken werkt de cel aan “Operatie Kerkhof”: alle ongeïdentificeerde lichamen die ooit zijn gevonden in ons land zijn ze een voor een aan het opgraven, om een DNA-staal te nemen en na te kijken in de databank. In totaal zijn er zo tot dusver 10 opgravingen gebeurd. In 3 gevallen was er een positieve match. Momenteel zijn er ook nieuwe dossiers in voorbereiding.

De cel vermiste personen doet ook een oproep: “Als er iemand van je familie of kennissen zou verdwenen zijn voor het jaar 2000: laat het ons weten, zodat we kunnen kijken of het dossier gekend is bij ons”.

Koekendoos vol brieven

De reeks toont hoe de speurders zelfs een nieuw spoor proberen te onderzoeken in de zaak rond Ilse Stockmans, een meisje dat al meer dan 36 jaar geleden verdween toen ze op weg was van Leuven naar Aarschot. Met een koekendoos vol dagboeken en brieven kloppen ze bij een specialist aan in de hoop zuiver DNA te vinden van het meisje, iets wat in die tijd nog niet werd bijgehouden.

“Haar mama heb ik ook gesproken”, vertelt Taspinar. “Een prachtige, kranige vrouw, die hoopt ooit nog een antwoord te krijgen om haar een laatste rustplaats te geven. We hebben gezien bij Britta Cloetens hoe belangrijk dat is.”

“Ik heb in die context ooit iemand horen spreken over de cel GEmiste personen. Want voor elke vermiste persoon is er minstens een iemand die hen mist. Dat deze speurders na meer dan 30 jaar alles op alles zetten om die zogeheten cold cases warm te houden, vind ik een heel geruststellende gedachte.”

Bron » VRT Nieuws

‘Een zelfmoord in de cel is niet triviaal’

Geplaatst op door

De bodem valt uit onze gevangenissen. Welke gevolgen heeft dat op de meer dan 10.000 mensen die er leven? En waarom doet dat ertoe? ‘Een gevangenisstraf moet de vrijheid beperken, niet het recht op zorg afpakken.’

Kaat Severs werkt als hulpverlener in de Brusselse gevangenissen en Brecht Verbrugghe werkt er als arts. Ze reageren op een onderzoek van De Standaard naar de mensonwaardige situatie in de gevangenis van Sint-Gillis.

Zorg door een luik, ratten in de cel, zelf­doding. De gevangenis van Sint-Gillis lijkt een heel traumatiserende omgeving.

Verbrugghe: ‘Zeker, en dat heeft gevolgen. De meerderheid van de mensen die in de cel terechtkomen, zijn al kwetsbaar. Trauma, armoede, familiale problemen, geen netwerk, verslaving, noem maar op. De gevangenis zal die problemen niet structureel oplossen, maar juist vaak versterken. Gedetineerden zitten bijna de hele dag in de cel. Er is weinig therapie. Als ze dan buiten komen, zijn ze vaak slechter af.’

Severs: ‘Ik zie mensen die al panikeren wanneer ze het gerinkel van sleutels horen. Anderen komen er vrij ongehavend uit. ­Iemand die wordt opgesloten, heeft te kampen met heel wat onbedoelde schade. Je kunt niet meer gaan en staan waar je wilt, dat spreekt voor zich. Maar iemand opsluiten betekent ook dat de persoon al zijn sociale rollen verliest, als vader, als werknemer, als partner. Wie lang in de cel zit, verliest sociale vaardigheden. Dat wreekt zich in de buitenwereld. Er is ook schade bij de partner die thuis zit, of bij ouders die achterblijven. Zij zien hun familielid vervreemden van de buitenwereld en er psychisch op achteruitgaan.’

Verbrugghe: ‘Een gevangenisverblijf veroorzaakt ook medische problemen, fysiek of mentaal. En wie een drugsverslaving heeft zal die moeilijk kwijt geraken in de gevangenis. Er is suïcide en er zijn pogingen tot suïcide. Je bent er getuige van andermans problemen, wat ook trauma kan veroorzaken. Wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen dat een verblijf in een strafcel de kans op zelfdoding met 15 vermenigvuldigt. Dat is niet verwaarloosbaar.’

Een straf krijgen is toch niet bedoeld om leuk te zijn?

Severs: ‘Onze wetgeving zegt dat een gevangenisstraf de vrijheid moet beperken. Dat wil niet zeggen dat we mensen hun andere grondrechten, zoals het recht op goede medische zorg, onderwijs of ontplooiing mogen afnemen. Toch doen we dat consequent. Je kunt je verliezen in discussies of celstraffen überhaupt wel nuttig zijn. Maar de vraag moet ook zijn: als we mensen opsluiten – want daar gaan we niet mee stoppen – hoe zullen we dat doen op een nuttige manier? Onze gevangenissen doen nu niet wat we willen dat ze doen. Ze ontraden niet en ze rehabiliteren niet. ­Buitenlandse voorbeelden en onderzoek tonen aan dat het beter kan.’

Verbrugghe: ‘Je mag niet vergeten dat een derde van de mensen die in de gevangenis zitten, in voorhechtenis zijn. Zij zijn dus nog niet veroordeeld en komen dan vaak voor maanden in een overvolle gevangenis terecht, zonder zinvolle dagbesteding of therapie. Dat is vragen om problemen.’

Ook voor de penitentiair beambten moet het zwaar werk zijn.

Severs: ‘Ik maak mij daar echt zorgen over.’

Verbrugghe: ‘Het instituut “gevangenis” op zich is gewelddadig. Iedereen die er komt, lijdt daaronder. Ik zag laatst een psychotische man met schouderpijn. Hij zat vier dagen in een isoleercel wegens gedrag in strijd met het tuchtreglement van de gevangenis. Wat blijkt? Zijn schouder was al twee weken uit de kom. Iemand in het cachot kan heel moeilijk opgevolgd worden. Deze werk- en leefomstandigheden doen mensen geweld aan. De vraag is: moeten we de gevangenis menselijker maken? Of moeten we onze energie steken in andere vormen van justitie?’

Wat is zo’n andere vorm dan?

Verbrugghe: ‘Voor mij zijn hulpverlening en zorg verlenen niet compatibel met de huidige organisatie van detentie. Dat geldt zeker voor onze verouderde gevangenissen. Vandaag hebben we ongeveer 70 procent recidive. De gevangenis werkt gewoon niet om een maatschappij veilig te houden. Er is alternatieve detentie, maar we moeten ook durven na te denken over alternatieven voor detentie. Over restauratieve justitie, waarbij ook gekeken wordt naar de noden van slachtoffers, waarbij daders hun verantwoordelijkheid moeten opnemen.’

Severs: ‘Voor zorg heb je ook informatie nodig, ook in de gevangenis. Als iemand die ik begeleid een poging tot zelfdoding onderneemt, dan worden wij daar niet van op de hoogte gebracht.

Verbrugghe: ‘Die informatie is er beperkt of niet. Het recidivecijfer dat ik daarnet citeerde komt van justitie, maar eigenlijk zijn er geen goede cijfers van recidive in België. We hebben cijfers van het aantal zelfdodingen, maar het aantal pogingen wordt niet bijgehouden. Alles blijft heel vaag, en niemand durft te spreken. Als we de problemen met de gevangenis echt willen aanpakken, zou het al een grote stap zijn om ze openlijk te bespreken en niet te trivialiseren. Iemand die zelfmoord pleegt, iemand die daar getuige van is, iemand die de cel moet overnemen waar de sporen van die zelfmoord nog zichtbaar zijn, dat is niet triviaal. Dan is cijfers aanleveren het minimum wat er moet gebeuren.’

Bron » De Standaard

Wie vragen heeft rond zelfdoding, kan terecht op de Zelfmoordlijn via het gratis nummer 1813 of op www.zelfmoord1813.be.

De cel is de hel, zeker in Sint-Gillis: ‘De gevangenis maakt mensen ziek’

Geplaatst op door

‘Elke dag in Sint-Gillis is mensonwaardig.’ Een cipier van de op een na oudste gevangenis van het land windt er geen doekjes om. Een rapport van de toezichtscommissie en elf mensen met wie De Standaard sprak, schetsen een vernietigend beeld.

‘Midden in de nacht schrok ik wakker, mijn bed was doorweekt. Bloed druppelde naar beneden van het bed boven mij. Mijn celgenoot had zijn lijf opengesneden met een scheermes. Zijn wonden waren zo groot als mijn hand.’ Francis* schudt zijn hoofd. Hij zat nog geen maand in voorhechtenis in de gevangenis van Sint-Gillis, toen zijn celgenoot zelfmoord probeerde te plegen. ‘Het bloed hing overal. Mijn bed, de muren, alles was rood.’

Zijn celgenoot overleefde het, maar enkele dagen later probeerde een andere gedetineerde op zijn afdeling uit het leven te stappen. Die slaagde wel in zijn opzet. Hamza B. stak zichzelf op 21 november in brand in zijn cel. Hij was enkele dagen voordien gearresteerd in de spoeddienst van een ziekenhuis. Daar had hij zich aangemeld met een mes en de boodschap dat hij ‘iedereen wou vermoorden’. Volgens de medische dienst van de gevangenis had niemand hen op de hoogte gebracht van zijn psychologische toestand. Nochtans had de man enkele uren voor zijn aankomst in Sint-Gillis de hele politiecel besmeurd met zijn uitwerpselen.

‘Ik heb de vlammen en de rook gezien, zijn cel was tegenover de mijne’, zegt Francis. ‘De volgende dag vertelde een van de chefs dat hij dood was.’ Een paar dagen later was de cel van Hamza B. al opnieuw bezet. De zwarte rooksporen op de muren waren nog steeds zichtbaar toen de nieuwe bewoners hun intrek namen.

Ziekmakend

Na bijna 140 jaar dienst zou de gevangenis van Sint-Gillis in 2022 de deuren sluiten. Het personeel en de gedetineerden zouden verhuizen naar de gevangenis van Haren, die vorig jaar geopend werd. Maar van dat plan kwam weinig in huis. De Belgische gevangenispopulatie bleek te hoog om de poort van Sint-Gillis definitief dicht te gooien. Tot eind 2024 blijft de gevangenis in gebruik. Vandaag verblijven er 871 gevangenen, terwijl de capaciteit 771 bedraagt. Maar de transfer van het personeel naar Haren is wel al begonnen. Daardoor is het personeelstekort in Sint-Gillis soms zo hoog dat per vleugel slechts de helft van de nodige bewakers in de gevangenis aanwezig is.

Het Gevangeniswezen probeert koortsachtig extra personeel aan te werven, maar krijgt de put niet gedempt. De overgebleven cipiers en medewerkers zien vaak geen andere oplossing dan te staken. Door de neerwaartse spiraal van personeelstekorten, stakingen, organisatorische problemen en een sterk verouderde infrastructuur gaan de slechte levens- en werkomstandigheden nog meer de dieperik in. ‘Sint-Gillis is een omgeving die mensen ziek maakt’, zegt Marie-Laurence Lambert. ‘En wie al ziek is, wordt er alleen nog zieker.’ Lambert is ontslagnemend arts bij de commissie van toezicht van de gevangenis van Sint-Gillis. ‘Wij maken ons ernstig zorgen over de situatie.’

Uitgestelde zorg

De gevangenis heeft een medische dienst, maar voor de artsen die er werken, is het niet makkelijk om de juiste zorg aan te bieden. Er is veel personeelsverloop en een verouderd medisch programma, waardoor veel medische informatie ontoegankelijk is. ‘Je weet dus eigenlijk niet wie je voor je hebt,’ getuigt een huisarts die in de gevangenis werkt. ‘Door personeelstekort en stakingen raken patiënten vaak niet tot bij ons. Soms behandelen we mensen alleen door te kijken door het luik in de celdeur. Van een echt medisch onderzoek is er dikwijls geen sprake.’

Er is zo weinig personeel dat bij een specialist (zoals de tandarts) raken soms maanden in beslag neemt. Veel zorg wordt daarom nodeloos uitgesteld. ‘Dat resulteert in ernstigere ziektebeelden en gevaarlijke situaties’, zegt de huisarts. Het wordt bevestigd in het laatste gezondheidsrapport van de toezichtscommissie dat De Standaard kon inkijken. Begin dit jaar trok die commissie in een brief aan de burgemeester van Sint-Gillis aan de alarmbel.

Mentale problemen

‘De gevangenis is niet alleen een plaats die mensen ziek kan maken, maar ook een omgeving die eventuele mentale problemen kan creëren of verergeren’, zegt Marie-Laurence Lambert. Haar grote bezorgdheid is het aantal zelfdodingen en pogingen daartoe die in de gevangenis gebeuren. Die bekommernis kwam ook telkens naar boven in de gesprekken die De Standaard voerde met tien andere personen die in Sint-Gillis werken of er gevangenzitten.

In 2022 ontnamen drie mannen zich van het leven in Sint-Gillis, blijkt uit cijfers van de minister van Justitie, Vincent Quickenborne (Open VLD). Samen met de gevangenis van Jamioulx is dat het hoogste aantal zelfdodingen in de cel in het hele land. Drie lijkt niet veel, maar op een maximale gevangenispopulatie van bijna 840 is dat meer dan vijftien keer zoveel als het nationale gemiddelde van zelfdodingen bij mannen. Voor 2019 bedroeg dat cijfer volgens Sciensano 23,1 op 100.000 mannen.

Het aantal zelfmoordpogingen wordt niet geteld. En voor wie probeert uit het leven te stappen, is er amper of geen zorg. ‘Een getuige meldde aan het toezichtscommissie een zelfmoordpoging door een gevangene die herhaaldelijk had gevraagd om een psychiater te zien, zonder succes’, luidt het in het gezondheidsrapport van de toezichtcommissie dat De Standaard kon inkijken.

Gesloten deur

De gevangenis heeft een psychiatrische afdeling, waar vooral geïnterneerden verblijven. Buiten die afdeling is er maar één psychiater voor ongeveer 700 gedetineerden. Ook de psychosociale dienst van Sint-Gillis kampt met een ernstig personeelstekort en externe hulpverleners raken moeilijk de gevangenis binnen. Opnieuw een gevolg van het personeelstekort.

‘Elke dag zakken minstens 50 externe hulpverleners af naar Sint-Gillis. Soms sta je voor een gesloten deur, soms niet’, zegt Kris Meurant, voorzitter van de raad van bestuur van de Fédération bruxelloise des Institutions pour Détenus et Ex-Détenus (Fidex). ‘Het maakt niet uit dat je officiële toelating hebt, of wie er binnen op je wacht. De situatie is de afgelopen maand wel verbeterd, maar zeker niet opgelost. Wij blijven wachten op een dialoog met de directie om duidelijke afspraken te maken.’

De psychologische hulpverlening heeft, zonder toegang tot een veilige en private gespreksruimte, zwaar te lijden. Volgens onze informatie zijn er momenteel maar twee organisaties die nog met hun hulpverleners op de afdelingen binnen raken. Het Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg Ahasverus, dat via een gespecialiseerd team in alle Brusselse gevangenissen zorg en ondersteuning aanbiedt, moest zijn werking even stilleggen. ‘Onze medewerkers zijn heel ver over hun grenzen gegaan. Het is mijn verantwoordelijkheid als directie om een grens te trekken’, zegt Jan De Clercq, algemeen directeur. Ondertussen zijn ze opnieuw opgestart na maandenlang overleg met directie en hogere administratie.

Mensonwaardig

Los van de beperkte psychologische ondersteuning zijn de levensomstandigheden in Sint-Gillis erbarmelijk. ‘Elke dag in de gevangenis van Sint-Gillis is mensonwaardig’, zegt Eric*, een penitentiair beambte die in Sint-Gillis werkt. Ratten hebben het gebouw overgenomen. Er zit zwarte schimmel op de muren, ‘maar de mannen in de cel zijn de geur van rot en schimmel al zo gewoon dat ze het niet meer ruiken’.

Meer dan de helft van de vensters is kapot. Er is geen fitness, er zijn geen sociaal culturele activiteiten, vaak is er zelfs geen verse was. En als er wordt gestaakt op woensdag, de dag waarop het familiebezoek plaatsvindt, dan krijgen de gevangenen hun kinderen niet te zien. Alleen als de deuren openen voor de wandeling of de maaltijden kunnen ze hun gedachten verzetten. Nochtans is het recht op justitieel welzijnswerk verankerd in de wet. Hulpverlening aan gedetineerden met het oog op hun sociale re-integratie staat er in steen gebeiteld. ‘De enige manier om in die context te overleven is door jezelf emotioneel af te sluiten,’ zegt een arts.

‘Ik zet alles uit, voor ik de gevangenispoort achter mij dicht trek. Dat moet wel, want echte opvolging en zorg is er niet’, geeft Eric toe. Tot voor kort lukte die strategie. Wat binnen de gevangenis gebeurde, bleef binnen de gevangenis. Tot iemand in zijn omgeving uit het leven stapte. Het was een trigger: alle zelfdodingen en pogingen daartoe die hij de laatste jaren had gezien, kwamen terug. ‘Daar heb ik het heel moeilijk mee gehad’.

‘De gevangenis heeft geen effectief zelfdodingsprotocol,’ zegt een hulpverlener die in de gevangenis werkt. ‘Wie dreigt met zelfdoding, wordt onder een S2-regime geplaatst. De aanwezige cipiers moeten dan iedere 20 minuten door het deurluikje kijken om te controleren of ze nog leven. Meer kunnen ze niet doen.’

Liever het cachot in

In die omstandigheden zijn er gevangenen die zich nog het liefst laten opsluiten in het cachot, de strafcel als gedetineerden het interne reglement van de gevangenis hebben overtreden. In praktijk is het in Sint-Gillis ook een plek waar mensen die overstuur zijn, dreigen zichzelf van het leven te beroven, of net iets traumatiserend hebben meegemaakt, worden opgesloten om tot rust te komen. ‘Sint-Gillis is een plek die criminelen kweekt’, zegt Francis die ondertussen buiten vervolging is gesteld. ‘Ik had nog iets om me aan vast te klampen: mijn gezin, mijn kinderen, mijn vrienden. Zonder dat had ook ik waarschijnlijk de handdoek in de ring gegooid.’

Het gevangeniswezen laat weten dat het vanaf 1 mei alle nieuwe gedetineerden in de gevangenis van Haren zal opsluiten. ‘Dat moet een significante verbetering zijn voor Sint-Gillis, het bevolkingscijfer zal in belangrijke mate afnemen en we zullen er ook over waken dat het personeelstekort afneemt in verhouding met de gevangenisbevolking.’ De afgelopen maanden heeft het gevangeniswezen ook 23 nieuwe beambten kunnen aannemen. De komende twee weken komen er daar nog 11 bij.

*Namen bekend bij de redactie.

Bron » De Standaard

Wie vragen heeft rond zelfdoding, kan terecht op de Zelfmoordlijn via het gratis nummer 1813 of op www.zelfmoord1813.be.